دانش حدیث | واکنش امیر مؤمنان به سیاست ابوبکر و عمر درباره «منع نگارش و نقل حدیث»

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم،‌ چهارمین جلسه از سلسله بحث‌های “دانش حدیث” به صورت مجازی از سوی مجموعه دینی فرهنگی “خوان کرم” و با حضور جمعی از دانشجویان سراسر کشور برگزار شد. 

در این جلسه مجید فروزانمهر کارشناس علوم حدیث درباره موضوع «تاریخ حدیث»  به عنوان یکی از عناوین فرعی دانش حدیث گفت: منظورمان از تاریخ حدیث، بررسی دوران‌های مختلفی است که بر حدیث گذشته است و یا در تعریفی دیگر، سرگذشت دانش حدیث از ابتدای پیدایش آن تا زمان حاضر از جهت فضای صدور، نگارش، تدوین و فعالیت‌های مختلف حدیثی و تحوّلات آن در ادوار گذشته است. این مسائل به فهم ما از احادیث کمک می‌کند.

وی درباره فعالیت‌های حدیثی در عصر نبوی گفت: این دوران، نقطه آغاز حدیث به شمار می آید. در این برهه از زمان،‌ شاهد سفارش و تأکید حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله بر روایت و کتابت حدیث هستیم. امام صادق علیه‌السلام فرمود که رسول خدا در مسجد خیف خطبه‌‏اى خواند و فرمود «شاداب و خرم باد آن کس که سخن مرا بشنود و به خاطر بسپارد و به دیگران برساند. بسیارند مردمى که سخن را مى‏‌شنوند و به دیگران مى‏‌رسانند، اما خود از معناى سخن بى‏‌خبرند. بسیارند مردمى که سخن را شنیده و فهمیده‌‏اند اما به داناتر از خود مى‏‌رسانند؛‏ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص خَطَبَ النَّاسَ فِی مَسْجِدِ الْخَیْفِ فَقَالَ نَضَّرَ اللَّهُ‏ عَبْداً سَمِعَ مَقَالَتِی فَوَعَاهَا وَ حَفِظَهَا وَ بَلَّغَهَا مَنْ لَمْ یَسْمَعْهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ غَیْرُ فَقِیهٍ وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ.» یا امام رضا علیه‌السلام در روایتی دیگر به نقل از پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمود: پروردگارا خلفای مرا مورد رحمت قرار بده. گفتند: اى رسول خدا، خلفای شما کیانند؟ فرمود: آنان که پس از من بیایند و احادیث مرا براى مردم روایت کنند و سنّت مرا به مردم بیاموزند؛ اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قِیلَ لَهُ‏وَ مَنْ خُلَفَاؤُکَ قَالَ الَّذِینَ یَأْتُونَ مِنْ بَعْدِی وَ یَرْوُونَ‏ أَحَادِیثِی‏ وَ سُنَّتِی فَیُعَلِّمُونَهَا النَّاسَ مِنْ بَعْدِی.»

فروزانمهر درباره میراث حدیثی این دوره گفت: عدّه‌ای از اصحاب پیامبر در طول حیات ایشان، به تهیه دفاتری از بیانات حضرت اقدام کردند. این کار در برخی از موارد با سفارش خود ایشان صورت می‌گرفت و در موارد دیگر به صورت یک کار شخصی از سوی یارانشان دنبال می‌شد. نامه‏‌ها، آیین‏‌نامه‏‌های مالیاتی و صلح نامه‌های حضرت در مجموعه‌‏ای به نام «مکاتیب الرسول» فراهم شده است. در این زمینه نشانه‌های بسیاری وجود دارد که موافقت رسول‌خدا با امر کتابت و تدوین حدیث را بیان می‌کند؛ از جمله صحابه‌ای که اقدام به نگارش احادیث نبوی در زمان حیات ایشان کردند، ابتدا مولا امیرالمؤمنین علیه‌السلام بود. ایشان اهتمام بسیاری در حفظ احادیث حضرت داشتند. سلمان، ابوذر، سمره بن جندب، جابربن عبدالله انصاری، سعد بن عباده و ابن عباس از دیگر افرادی بودند که به نگارش احادیث نبوی پرداختند.

وی افزود: «کتاب علی علیه‌السلام» دیگر کتابی است که با املای رسول خدا و قلم امیر مؤمنان شکل گرفت. این کتاب در منابع با نام‌های جامعه، صحیفه، کتاب امیرالمؤمنین ذکر شده و شامل معارف نبوی، حلال و حرام، احکام، حدود الله و … است.

این کارشناس تاریخ حدیث با اشاره به دورانِ حدیثیِ امیر‌المؤمنین علیه‌السلام و حضرت زهرا سلام الله علیها گفت:  از حضرت زهرا سلام‌الله علیها احادیث به اشکال مختلف اعم از سخن، خطبه و دعا نقل شده است و همچنین ایشان از حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله احادیثی را نقل کرده‌اند. افرادی مانند اسماء بنت عمیس، سلمان، جابر بن عبدالله انصاری، عبدالله بن عباس، عایشه و زینب بنت ابی رافع از ایشان روایت کرده‌اند. یکی از خطبه‌های معروف از حضرت زهرا سلام الله علیها خطبه فدکیه است. «مصحف فاطمه سلام‌الله علیها» یا «صحیفه فاطمیه»، نام اثر دیگری است که از حضرت بر جای مانده و تنها در اختیار امامان شیعه بوده و ما تنها ویژگی‌های آن را می‌شناسیم. این مصحف، سخنانی است که به وسیله جبرئیل پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بر حضرت زهرا سلام‌الله علیها الهام می‌شد. حوادثی که در آینده رخ می‌داد، در آن مجموعه آورده شده است. در این اثر هیچ گونه سخنی از حلال و حرام آورده نشده است. حجم این کتاب در حدود سه برابر حجم قرآن بوده که از منابع علم ائمه علیهم‌السلام و امانت امامت شمرده می‌شود.

فروزانمهر درباره اقدامات حدیثی در زمان امیرالمؤمنین علیه‌السلام گفت: کتابت مصحف حضرت فاطمه سلام‌الله علیها،‌ کتاب مصحف علی علیه‌السلام، تربیت یاران و شاگران، هدایت افرادی که برای تحقیق به حجاز می‌آمدند، مناظرات و پاسخ به اهل کتاب و راهنمای زمامداران و مردم سبب شکل‌گیری مجموعه‌های حدیثی متعددی شد.

وی با اشاره به سیاست «منع نقل و کتابت حدیث» گفت: در زمان زمامداران سه‌گانه اتفاق شومی بر خلاف سنت نبوی رخ داد که آن را با سیاست «من نقل و کتابت حدیث» می‌شناسیم. این اقدام با بهانه‌هایی واهی شکل گرفت. ابوبکر در خلافت خود، نگارش احادیث را ممنوع کرد و احادیث زیادی را از بین برد. او گفت تا قرآن بین ما وجود دارد، نباید حدیث نقل کنیم. عمر بن خَطّاب ابتدا تصمیم داشت احادیث پیامبر را جمع‌آوری و نگارش کند؛ اما پس از مدتی از این کار خودداری کرد و علت آن‌ را احتمال مخلوط‌شدن روایات با قرآن اعلام کرد. پس از اعلام ممنوعیت کتابت حدیث، امیر مؤمنان و برخی از اصحاب پیامبر، احادیث نبوی را برای مردم نقل می‌کردند و یا خود دست به نگارش می‌زدند. ازاین‌رو عمر خروج بدون اجازه اصحاب از مدینه و نقل حدیث را ممنوع اعلام کرد. عبارت مشهور «حَسبُنا کتاب الله» از او است. اینها در حالی بود که توصیه‌هایی متعددی از رسول خدا درباره کتابت و نقل حدیث وجود داشت، همچنان که امیر مؤمنان به عنوان خلیفه بر حق رسول الله و امام عالم، بر این کار اهتمام داشت.

انتهای‌پیام/