درس‌ها و عبرت‌های سیل امام‌زاده داوود / عدم آموزش دلیل بی‌توجهی به هشدارها

به گزارش ایسنا، سیل پدیده تازه‌ای در کشور ما نیست و بررسی اسناد و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که همواره این پدیده با دوره گردش‌های متفاوت در اقلیم‌ها و مناطق مختلفی رخ داده است. تهران هم به سبب موقعیت جغرافیایی و قرارگرفتنش در مجاورت چندین رود دره همواره در معرض سیل قرار داشت و بررسی اسناد تاریخی نیز نشان می‌دهد که سیل‌های متعددی دست‌کم طی ۲۰۰ سال گذشته مناطقی را که امروز در محدوده استان تهران شناخته می‌شود، تحت تاثیر قرار داده است. از این رو سیل اخیر رخ داده در امام‌زاده داوود و همچنین شهرستان فیروزکوه را نیز می‌توان جزو همین موارد بررسی کرد.   

اما مرگبارترین سیل استان تهران مربوط به حدود ۳۵ سال پیش است. سیلی که در چهارم مرداد ماه سال ۶۶ و درپی بارندگی‌هایی که کمتر از دو ساعت به طول انجامید در شمال تهران رخ داده و به سیل تجریش مشهور شد. این سیل از روددره‌های دره‌های دربند و گلابدره آغاز شده و میدان تجریش و محدوده اطراف آن را تحت تاثیر خود قرار داد. در این سیل حدود ۳۰۰ نفر جان خود را از دست دادند. این سیل البته تا مدت‌ها نه فقط در تهران بلکه در کشور نیز به عنوان مرگبارترین سیل شناخته می‌شد تا اینکه در سال ۱۳۸۰ وقوع سیل در استان گلستان، موجب مرگ حدود ۴۰۰ تن شد و به این ترتیب سیل تجریش در جایگاه مرگبارترین سیل استان تهران و دومین سیل پرتلفات کشور قرار گرفت.  

شمار سیل‌هایی که در چندین سال در نقاط مختلف تهران رخ داده قابل توجه اما کم خسارت است. در میان این سیل‌ها می‌توان به سیل سال ۱۳۳۳ در امام‌زاده داوود اشاره کرد که به گفته معاون سازمان مدیریت بحران کشور آن هم در تاریخ پنجم مردادماه رخ داده بود و همچنین سیلی دیگر در همین محدوده در سال‌ ۹۴ و … اشاره کرد.

در تمام این سیل‌ها اما شاید بتوان یک پرسش را به عنوان پرسشی همیشگی مطرح کرد. این پرسش این است که چرا سیل رخ داد؟ به نظر می‌رسد کم آگاهی مردم از دلایل و نحوه جاری شدن سیل سبب شده تا برخی از آنان نتوانند وقوع سیل یا احتمال وقوع آن را جدی گرفته و باور کنند. موضوعی که رییس سازمان مدیریت بحران کشور نیز در پی سیل رخ داده در شرق استان فارس به آن اشاره کرد و گفته بود: «هنگامی که هشدار وقوع سیل صادر شد، هیچ اثری از بارش باران در محل حادثه دیده نمی‌شد و طبیعی بود که مردم به این هشدار توجه نکنند. در واقع مردم باور نمی‌کردند که ممکن است در چنین شرایطی سیل رخ دهد، در حالی که در بالادست رودخانه باران شدید باریده  و منجر به جاری شدن سیلاب شده بود و در عرض کمتر از نیم ساعت به منطقه‌ای رسید که هیچ اثری از بارش باران در آن وجود نداشت.»

علی بیت الهی، دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی در گفت‌وگو با ایسنا، دلایل وقوع سیل را با مقایسه برخی از سیل‌های رخ داده در تهران با یکدیگر بررسی کرده است.   او گفت: سیل رخ داده در منطقه امام‌زاده داوود، یک سیل ناگهانی (یا اصطلاحا Flash flood) در حوضه آبریز مشرف به امامزاده داوود رخ داد، این سیل در اثر بارندگی که حدود ۲۰ دقیقه طول کشید جاری شد، بارندگی که بر اساس گزارشاتی که از ایستگاه های باران سنجی به دست آمده تا زمان سیلاب، حدودا ۲۷ میلیمتر ارتفاع داشته است.

وی ادامه داد: منطقه‌ای که در آن سیل اتفاق افتاد متعلق به حوضه آبریز وسیع در غرب تهران است که به آن حوضه آبریز کن گفته می‌شود. این وسیع ترین حوضه آبریز مشرف بر غرب شهر تهران است؛ اما این حوضه در واقع حوضه‌ای فرعی است که امتداد آن به خروجی حوضه کن متصل می‌شود. این حوضه حدودا پنج هزار و ۵۰۰ هکتار مساحت داشته و طولانی‌ترین آبراهه آن نیز حدود سه هزار و ۷۰۰ متر برآورد می‌شود.

دلیل سیل امام زاده داوود چیست؟

بیت اللهی ادامه داد: شیب این حوضه بسیار تند است و در برخی از مقاطع در امتداد آبراهه مشرف بر امام‌زاده داوود تا شیب ۷۰ درصد نیز بالا می رود. بنابراین اگر روان آبی در این مسیل و آبراهه جریان پیدا کند انتظار این است که با توجه به این شیب تند سرعت بالایی ایجاد شود که این سرعت بالا قدرت تخریبی سیل را افزایش می‌دهد حتی اگر بارندگی در حد ۲۰ دقیقه باشد. همانطور که در فیلم ها و مستندات این سیل نیز مشاهده شد مدت آن بسیار کوتاه بوده است اما به علت شیب تند، سرعت بالا و قدرت تخریبی بالای سیلاب مردمی که صحن امامزاده یا در معابر اطراف در حال تردد بودند فرصت فرار پیدا نکردند، به طوری که متاسفانه در میان سیل هایی که اخیرا در کشور، در ایران مرکزی و جنوب کشور جاری شده است این سیل با اینکه وسعت و دامنه کوچکی را داشته اما از نظر تلفات جانی به دلیل قرار گرفتن در یک سکونتگاه تلفات جمعی بیشتر از سایر سیلاب ها را به خود اختصاص داده است.  

دستکاری در آبراهه و مسیر رود از علل ایجاد سیلاب های سهمگین

بیت الهی افزود: متاسفانه این سیلاب من را به یاد سیلاب سال ۱۳۹۸ دروازه قرآن شیراز انداخت. در آن سیل نیز با توجه به دستکاری‌هایی که در آبراهه و مسیر رود شیراز انجام شده بود متاسفانه سیل روی سطح معبر و خیابان جاری شد و حدود ۲۱ نفر جان خود را از دست دادند. بررسی عکس های هوایی و بازدید های میدانی از سیلاب امام‌زاده داوود نیز نشان داد که جهت جریان آب کانالی با سطح مقطع کوچک و کم عرض بوده که به صورت بتنی احداث شده بود، متاسفانه روی این مسیل ساختمان سازی و تجاوز به بستر رودخانه صورت گرفته بود. تاریخ نشان می دهد که در سال ۱۳۳۳ نیز در همین مکان سیلی جاری بوده که تلفات جانی داشته است.  

احتمال وقوع سیل‌های مشابه امام‌زاده داوود در نقاط مختلف تهران

وی تاکید کرد: این سیلاب از این جهت اهمیت دارد که هفت آبراهه بزرگ و حوضه آبریز مشرف بر شهر تهران وجود دارد که از ارتفاعات شمالی مستقیم وارد محدوده شمالی شهر تهران می‌شود و نشان می‌دهد که تهران هم می‌تواند در برابر سیل آسیب پذیر باشد. علاوه بر حوضه آبریز کن که امامزاده داوود را در بر می‌گیرد، حوضه آبریز درکه، فرحزاد، دارآباد، گلابدره، جماران و تجریش هم آبراهه هایی هستند که در مواقع بارندگی‌های شدید استعداد تشکیل سیلاب شدید را به دلیل وجود شیب تند دارند.

این کارشناس ایمنی و مخاطرات طبیعی ادامه داد: شیب تند سرعت سیلاب را شدید و بیشتر می‌کند که متاسفانه بار دیگر درسی را که باید می‌گرفتیم نگرفتیم و با توجه به تجاوز به بستر آبراهه، با وجود اینکه سال‌های سال آنجا سیلابی جاری نبوده شاهد این سیلاب بودیم. رفتار طبیعت این‌گونه است. برآوردها نسبت به تغییرات اقلیمی به ویژه حالا که فصل تابستان است نشان می‌دهد که ممکن است شاهد چنین سیلاب هایی در سال های آینده نیز باشیم.  

لزوم نصب و راه اندازی سامانه های هشدار سیل 

بیت‌الهی با بیان اینکه مهم‌ترین عامل برای کنترل خطرات سیل، نصب سامانه‌های هشدار میدانی سیل است گفت: با نصب این هشدار ها پیش از اینکه سیل به محدوده جمعیتی برسد با علائمی مثل آژیر و موارد دیگر باید مردم را از وقوع آن آگاه کرد تا از مسیر سیلاب خارج شوند. دومین کار این است که در آبراهه های مشرف بر شهر تهران و سکونت‌گاه‌های جمعیتی از جمله روستاهای اطراف و شهرها، سیل شکن و سرعت گیر سیل وجود داشته باشد. هر چقدر تعداد بندهای رسوب گیر و سرعت گیر بیشتر باشد قدرت تخریب سیل کاهش پیدا می‌کند. در این صورت مردم در معرض سیلاب فرصت خواهند داشت از محدوده خطر فرار کنند. متاسفانه مشاهده می‌کنیم که چنین تمهیداتی در امامزاده داوود صورت نگرفته و با بارش حدود ۲۰ دقیقه‌ای شاهد جانباختن تعدادی لط هموطنانمان شدیم. امیدوارم که این تجربیات را به کار بگیریم چرا که درس‌های مهمی را به ما می دهد و برآورد ها بر این اساس است که این حوادث تکرار خواهد شد.  

دبیرکارگروه ملی مخاطرات طبیعی اظهار کرد:  نیاز به آموزش‌های عمومی درمورد سیل بسیار وجود دارد. این موارد شامل آموزش‌های اولیه، نحوه فرار از خطر، ریسک نکردن و… است که باید به صورت بسته‌های آموزشی، به ویژه همزمان با هشدار وقوع سیل به مردم ارائه و از طریق رسانه‌ها و به خصوص صداوسیما پخش شود. این موارد سبب می‌شود تا سطح دانش مردم بیش از پیش شود. همزمان اقدامات کنترلی و سازه‌ای نیز بر عهده مسئولان است و برای کاهش حطرات سیل حتما باید تمهیداتی اندیشیده شود. باید احساس کنیم که اقلیم تغییر کرده است.   این چندمین بار است که طی امسال در محدوده شهری شاهد روان آب و سیلاب در شهر ها هستیم.  

تشدید سیل امام‌زاده داوود با ساختمان‌سازی در دره

وی در خصوص تاثیر ساخت و ساز در مسیل‌ها بر تشدید خسارات ناشی از سیلاب گفت: صد درصد ساخت و ساز در مسیل ها باعث تشدید در خسارات ناشی از سیل امامزاده داوود شده بود. اگر نقشه هوایی این محل را نگاه کنیم می‌بینیم که دره با ساختمان‌سازی ها قطع شده است و اساسا کانال بتنی که احداث شده است کم عرض بوده و فقط آب جاری با دبی کم می‌تواند از آن رد شود.

این کارشناس مخاطرات طبیعی با بیان اینکه طبیعی است که در این شرایط این کانال نمی‌تواند جریان های سیلابی را از خود عبور دهد، گفت: وقتی ساخت و ساز به حریم بستر رودخانه و مسیل پیشروی می‌کند، عرض دره و مسیل کمتر شده، سطح مقطع آن باریک‌تر می شود و روند سیلابی و جریان سیلاب نمی‌تواند از این سطح مقطع باریک عبور کند. برای همین ساخت و ساز را تخریب می‌کند، افراد را با خود می‌برد و اینطور خسارت مال و جانی برجای می‌گذارد. این به دلیل عدم رعایت ضوابط احداث بر مبنای خطرسیل است که متاسفانه به دلیل اینکه سیلاب هر از چند گاهی رخ می‌دهد ما آن را فراموش می‌کنیم و همانطور که می دانیم در سیلاب ۹۸ نیز در سراسر کشور بسیاری از محدوده های جمعیتی آسیب جدی دیدند که این حادثه هم در ادامه همین روند است. باید امیدوار باشیم که اقدامات جدی صورت گیرد.  

سیل در همه فصول رخ می‌دهد

بیت‌الهی با اشاره به وقوع سیلاب در فصل تابستان گفت: متاسفانه برخی ازمردم باور ندارند که ممکن است سیلابی در تابستان رخ دهد، در حالی که ما سال‌هاست که روند سیلاب ها را به کررات در این فصل دیده‌ایم. سیل‌هایی که اتفاقا در ان فصا رخ می‌دهد قدرت تخریبی بالایی دارند. حتی در پاکدشت تهران، استهبان استان فارس و دیگر مناطق مختلف کشور نیز شاهد سیلاب‌های تابستانه زیادی بودیم.

به گفته وی عامل اصلی از نظر اقلیمی که منجر به وقوع این سیل‌ها در تابستان می‌شود، جریان بسیار مرطوب مونسن است که از شبه قاره هند نشان می‌گیرد. این جریان از این محدوده به سمت ایران مرکزی در حال حرکت بود که چندین و چند بار هشدار و پیش بینی های لازم نیز در مورد آن داده شد.

این کارشناس مخاطرات طبیعی تاکید کرد:  فکر می کنم ما مردم و مسئولان باید تغییرات اقلیمی را باور کنیم و مثل روال سابق انتظار نداشته باشیم که در تابستان سیلاب خسارت‌زا کمتر باشد. اتفاقا پیش‌بینی‌ها بر این است که زین پس تعداد این سیلاب ها نیز بیشتر خواهد شد.  

نیاز به آموزش های مستمر در خصوص سیلاب 

وی با اشاره به بی‌توجهی برخی از مردم به هشدارهای اعلام شده برای وقوع سیل گفت: آموزش اگر مستمر نباشد و منقطع باشد، ملکه ذهن نمی‌شود. آموزش نیازمند استمرار و پیوستگی است.   آموزشی که سالی یک‌بار یا در اثر یک حادثه گوشزد شود در اذهان عمومی نقش نمی‌بندد، این به دلیل عدم پیوستگی در آموزش‌های عمومی است. به هر حال همه انسان ها به صورت غریزی مراقب جانشان هستند و اگر خطر را احساس کرده باشند از آن دور می‌شوند، یکی از دلایل بی‌توجهی برخی از مردم به هشدارها این است که چون آموزش ندیده‌اند نمی‌توانند بر اساس دانشی که دارند وقوع سیل را باور و خطر آن را احساس کنند.  

بیت‌اللهی اضافه کرد: گاهی افراد به دلیل نا آشنایی با رفتار سیل و قدرت تخریبی آن دچار حادثه می‌شوند. مثلا همین که دیده شده برخی افراد با خودرو وارد جریان روان آب می‌شوند، نشان می‌دهد که اطلاعاتشان در مورد سیل و قدرت آن کم است. اگر این فرد بداند بادی که در لاستیک‌های خودرو وجود دارد، در آبی به ارتفاع ۲۰ سانتی‌متر مانند قایق  بادی رفتار می‌کند، قطعا دیگر چنین کاری انجام نخواهد داد. به این خاطر معتقدم اگر این آموزش‌ها استمرار داشته باشد در ذهن مردم ثبت می‌شود.

بیشتر بخوانید: هشدار به تماشاگران و تصویربرداران سیل

این کارشناس ایمنی ادامه داد: در سایر کشورها  هم که درگیر سیلاب هستند اقدامات سازه‌ای، وسایل نجات، تابلوهای هشدار و… بسیار رایج است و تجهیزات لازم وجود دارد تا اگر چنین حوادثی رخ داد انسان‌ها متوجه شوند. این‌ها همه در گروه آموزش عمومی جا می‌گیرد و همانطور که شاهد هستیم آموزش های ما منقطع است.  

دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی درباره برخی انتظارات از هشدار هواشناسی و پیش‌بینی‌های آن نیز گفت: هشدارهای هواشناسی به این صورت نیست که گفته شود دقیقا در چه منطقه‌ای سیل رخ می‌دهد، چرا که دقت آن پیش‌یینی‌های ما در همین اندازه است. به عنوان مثال گفته نمی‌شود که به طور مشخص در امامزاده داود سیل رخ می‌دهد و فقط به ناحیه وقوع آن اشاره می‌شود. متاسفانه از آن جایی که هشدار ها حالت نقطه‌ای ندارد ضرورت دارد که سیستم هشدار میدانی داشته باشیم تا با نصب آن در مسیر رودها و مسیل‌ها هشداری لازم را پیش از رسیدن سیل به محل استقرار مردم ارائه دهد.  

شباهت سیل امام‌زاده داوود به سیل دروازه قرآن شیراز

بیت الهی در خصوص مقایسه دو سیلاب ترجیش که در چهارم مرداد سال ۱۳۶۶ و سیلاب امام‌زاده داوود که ششم مرداد ماه سال جاری رخ داد گفت: این دو سیلاب هر دو در محدوده جمعیتی و در آبراهه‌هایی با شیب تند رخ داده بودند. همچنین هر دو سیلاب ناگهانی بودند و تلفات جانی داشتند که البته به دلیل وسعت بیشتر حضزه آبریز تجریش تلفات جانی بسیار زیادتر از امامزاده داوود بود. اما من معتقدم سیل امامزاده داوود بیشتر شبیه به سیل رخ داده در دروازه قرآن شیراز بود.  

وی ادامه داد: موضوعی که مشابهت این سیل را با دروازه قرآن شیراز بیشتر می‌کند دستکاری در مسیر و آبراهه عبوری از وسط این محدوده جمعیتی است. در واقع با احداث کانال و سطح مقطعی از کانال بتنی ابعاد مسیل و مجرای عبوری سیلاب بسیار کمتر شده و همین موضوع باعث شده بود که پیشانی سیلاب که معمولا قلوه سنگ‌ها، شاخه درختان و… هستند در ابتدای سیلاب مقطع کانال را بگیرد و آب از بالای کانال وارد محدوده ساختمانی، سطح امامزاده و… شود. از طرفی هم چون شیب تند بود، قدرت تخریب سیلاب بیشتر شده بود.

انتهای پیام