عروسک‌های خیمه‌شب‌ بازی از گذشته تا امروز

خدیجه مهدوی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: ویژگی‌های تمدن، فرهنگ و هنر غنی ایرانی را باید در منشور رفتارهای آئینی و نمایشی ایرانیان جستجو کرد. ایرانیان جزو معدود جوامعی بودند که از هزاره‌های دور آئین مهر را به عنوان نخستین شیوه زندگی معنوی و الهی تجربه کردند و بعد از آن با دین زرتشت و تبعیت از پیامبر ایرانی و کتاب آسمانی و سپس اسلام به عنوان کامل‌ترین دین، هدایت‌ شدند و مراتب تکامل معنوی و مذهبی خودشان را در کنار کنش‌های آئینی و سنتی در تمام مراتب زندگی فردی و اجتماعی، تجربه کردند.

وی افزود: با همین سابقه چندین هزار ساله در رفتار الهی ایرانیان، کنش‌های زیست آن‌ها هیچ‌گاه از آئین‌های روایی و نمایشی جدا نبوده است. در حال حاضر ما این واژه‌ها را «سنن» می‌نامیم که از آئین‌های روایی و نمایشی جدا نبوده است و به همین دلیل در کتب تاریخ هنر جهان وقتی که فصل کتب پژوهشی در دسترس ما ایرانیان قرار می‌گیرد در یکی از اصلی‌ترین بزنگاه‌ها، تاریخ‌نویسان، پژوهشگران، باستان‌شناسان و آن‌هایی که در این عرصه گامی برداشته‌اند به شیوه‌های زیست‌آئینی و رفتارها و کنش‌های آئینی مردمان ایران زمین متمرکز شده‌اند.

این هنرمند ضمن اشاره به انواع نمایش در ایران، بیان کرد: نمایش سنتی و عروسک خیمه‌شب‌بازی با قدمت بیش از هزار سال در تاریخ هنرهای نمایشی ایران در حوزه نمایش‌های کودک و نوجوان می‌درخشد و اگر تاریخ را واکاوی کنیم می‌بینیم که در گذشته‌ای نه چندان دور اهمیت و اثرگذاری خاصی نیز در میان بزرگسالان داشته است.

وی ضمن تأکید بر اهمیت و جایگاه خیمه‌شب‌بازی در فرهنگ و هنر ایران زمین، ادامه داد: شاید امروز عموم مخاطبان در مواجهه با نمایش خیمه‌شب‌بازی، این نمایش سنتی را مخصوص کودکان یا نوجوانان بدانند اما در سده‌های پیشین اجرای نمایش خیمه‌شب‌بازی به عنوان یکی از انواع نمایش‌ها برای گروه مخاطبان بزرگسال به دلیل اصالت، قدمت و محوریت خاصی که داشته انجام می‌شد.

این مدرس و کارشناس تئاتر گفت: تولید و اجرای این گونه نمایش در گذشته را می‌توان در خانواده‌های دربار و اشراف رصد کرد به این صورت که هنرمندان این گونه نمایش‌ها در جشن‌ها و شادی‌ها و مناسبت‌ها، در فضای کمدی یا فضای نقادانه برای بازتاب مطالبات مردمی از هنر نمایش استفاده می‌کردند.

وی خاطرنشان کرد: به همین علت بی‌تردید هنر نمایش سنتی خیمه‌شب‌بازی همواره یکی از مهم‌ترین شیوه‌ها و گونه‌های تولید آثار نمایشی در تاریخ هنر نمایشی ایران محسوب می‌شود که برداشتی از شخصیت‌های واقعی داشته و با انتقال به درون خیمه و امر بداهه نمایشی جذاب برای مخاطبین اجرا می‌شد.

این فعال فرهنگی تصریح کرد: تأکید می‌کنم جایگاه و حضور هنر نمایش سنتی خیمه‌شب‌بازی، در عمق فرهنگ ایران زمین و اشعار شعرا و روایت نویسندگان خود تاریخ سند و محوریت اصل این گفتار و گفتمان است. در این راستا  می‌توان به سفرنامه‌نویس فرانسوی اشاره کرد و اگر اشتباه نکنم ژان شاردن، در سفری که به ایران داشت در کتاب سفرنامه خود، به اجرای نمایش عروسکی خیمه‌شب‌بازی در میدان نقش جهان اصفهان پرداخت و این می‌تواند اهمیت و جایگاه این هنر را برای ما روشن کند.

این مدرس و طراح بیان کرد: به این نکته هم اشاره کنم که خیمه‌شب‌بازی ما بیشتر تحت تأثیر خیمه‌شب‌بازی کشور هند است؛ آن هم به خاطر جاده ابریشم که به ایران آمده بود و شاید بیش از هزار سال سابقه داشته باشد که با توجه به تأثیر و اهمیت هنر خیمه‌شب‌بازی که شاعران و عارفان به این مقوله اشاره داشته‌اند چون نظامی گنجوی که در یکی از داستان‌هایش از زبان بهرام گور آن شعر معروف «شش هزار دستان‌ساز، مطرب و پای‌کوب و لعبت‌باز، گرد کرد از سواد هر شهری، داد هر بقعه را از آن بهری، تا به هر جا که رخت کش باشند، خلق را خوش کنند و خوش باشند» سروده است.

وی تأکید کرد: اگر بخواهیم از پدر نمایش خیمه‌شب‌بازی در ایران نام ببریم باید از «کاکا محمد شیرازی» که در دوره قاجار زیست می‌کرد یاد کنیم. وی پنج فرزند پسر داشت که یکی از این پسرها به نام «کاکا حسین» در این زمینه میراث‌دار پدر شد و در هنر خیمه‌شب‌بازی فعالیت و علاقه نشان داد. لوطی حسین خودش ۲ پسر به نام‌های اکبر و اصغر داشت و آن‌ها ادامه‌دهنده میراث اجدادی خود شدند که البته عروسک‌هایی به آن‌ها رسید.

مهدوی اظهار کرد: اصغر که روی این هنر تأثیرگذار بود از روی بی‌اطلاعی عروسک‌هایی که ارزششان بیشتر  و قدیمی‌تر بود به برادرش داد. اکبر هم که در آن زمان بیمار و نیازمند به پول بود تصمیم گرفت که این عروسک‌ها را بفروشد.

آغاز احیای عروسک‌های خیمه‌شب بازی

وی در ادامه در باب تصمیم‌گیری درخصوص احیای عروسک‌های خیمه شب‌بازی گفت: تقریباً اواخر دهه ۱۳۷۰ هجری شمسی، در زمان مدیریت آقای داوود کیانیان در تئاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، شورایی داشتیم متشکل از اساتید خبره، در آن شورا بنده با توجه به علاقه و پژوهش در راستای هنر آئینی و سنتی و اطلاعی که از این عروسک‌ها به عبارتی گنجینه با ارزش فرهنگ و هنر این سرزمین داشتم به عنوان گفتار و طرح موضوع احیا را ارائه دادم.

این کارشناس تئاتر اظهار کرد: در ادامه با توجه به حمایت و پیگیری مدیریت آن زمان و معاونت تولید آقای رحمانی و تشویق استاد ارجمندم زنده یاد دکتر سعید کشن فلاح که از اعضای زبده شورا در آن زمان بودند و دلشوره از احتمال فروش یا به دست افراد غیر متخصص این عروسک‌ها و به خطر افتادن عروسک‌های خیمه شب‌بازی با طرح و نظر ارائه شده برای احیا و نگهداری این میراث، موافقت شد و عروسک‌ها با رقمی بین ۲/۵ تا ۳/۵ میلیون تومان خریداری شد.

وی خاطرنشان کرد: از آن زمان تا کنون با توجه به دغدغه‌ام در حوزه تئاتر، همواره جای عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی را در راستای فعالیت‌هایی فرهنگی و هنری خالی می‌دیدم. ترسی داشتم از اینکه، نگاه خاص و ارزشمند و گنجینه بودن این میراث به بهانه‌های مختلف به خطر افتد.

مهدوی بیان کرد: برای شروع مجدد احیا و باززنده‌سازی این عروسک‌ها طرحی ارائه شد که بتوانیم از آن به نحو شایسته و بایسته‌ای بهره‌برداری کنیم و بتوانیم با استفاده از این گنجینه، فعالیت‌های فرهنگی و هنری برای کودکان و نوجوانان را از دریچه هنر، آموزش و تعلیم دهیم.

این هنرمند تصریح کرد: بخشی از این عروسک‌ها را بدون هیچ‌گونه اعمال تغییری به موزه ملی هنر و ادبیات کودک و نوجوان کانون انتقال دادیم اما بخش دیگر متأسفانه در شرایط نابسامان و در معرض خطر و بدون هیچ ثبت و شماره اموال بود، بنابراین از اواخر سال ۱۳۹۸ درست در شرایط سخت همه‌گیری کرونا که همه چیز در خموشی چون مرگ بود بر این شدم که جدی بدین امر نگاه کنم لذا با بازدیدی که از موزه عروسک‌های خیمه شب بازی جناب آقای ستاری و موزه ملی هنر و ادبیات کودک و نوجوان سرکار خانم اطهری داشتم، ضمن برگزاری جلسات متعدد مصمم شدیم این گنجینه را شناسنامه‌دار کنیم.

وی گفت: در این راستا مواردی همچون نسخه‌برداری، مستندنگاری، عکاسی، مرمت و ثبت در دستور کار قرار گرفت و در این امر مهم جناب آقای ستاری به دلیل سابقه تدریس و البته تخصص خانوادگی در حوزه خیمه‌شب بازی بسیار کمک کردند و بی‌هیچ چشم‌داشت مالی تا این تاریخ در سال ۱۴۰۲ در خدمت این پروژه بودند.

این هنرمند تصریح کرد: برای اولین بار در کشور چنین حرکتی مهم با ثبت ملی صورت گرفته است و با ساماندهی این عروسک‌ها دانشجویان و فرهنگ دوستان علاقه‌مند می‌توانند در بستر فرهنگ و هنر از آن‌ها خوراک فکری و ذهنی بگیرند و این موضوع دائم در ذهن من جولان می‌دهد که باید بتوانیم این عروسک‌ها را که سفیران فرهنگی ما هستند به یک آرامش و جایگاه قابل قبول برسانیم، به جایگاهی برسانیم که بعد بتوانیم از آن‌ها بهره‌گیری و استفاده کامل ببریم ضمن اینکه ضمن امیدواریم پروژه دوم این امر هم با موفقیت به ثمر بنشیند.

وی در پایان با اشاره به اینکه در سال ۱۴۰۰ ثبت مجموعه عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور جامه عمل پوشید و از آن عروسک‌هایی که وجود داشت ۴۶ عروسک مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بودند و همان‌گونه که عرض کردم متعلق به «لوطی حسین» فرزند کاکا محمد شیرازی از پیشکسوتان هنر خیمه‌شب‌بازی در ایران بود که از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خریداری شد و حالا با تلاش‌ها و پیگیری‌هایی صورت گرفته به موزه ملی هنر و ادبیات کودک و نوجوان کانون انتقال پیدا کرد و امیدواریم مستندنگاری مرحله دوم این طرح نسبت به مرحله اول راحت‌تر انجام شود و امروز خوشحالیم این فعالیت‌ها و این ثبت ملی، نشان و امتیاز برتر موزه ملی هنر و ادبیات کودک و نوجوان کانون شده است.

انتهای پیام