غم‌نامه‌ای برای کاریکاتور در ایران

به گزارش خبرنگار ایمنا، روز جهانی کاریکاتور در هجدهم سپتامبر هرسال برگزار می‌شود و از همه هنرمندان خلاق گذشته و حال که قطعات جذابی خلق کرده‌اند، تجلیل می‌شود. در طول سال‌ها، کاریکاتوریست‌های بسیاری از یک‌سو توانسته‌اند طنز و سرگرمی را به زندگی ما وارد کنند و از سوی دیگر اثر آن‌ها فکر و اندیشه آدمی را نیز برمی‌انگیزاند.

در دوران نوجوانی، کاریکاتورها قسمت اصلی روزنامه صبح برای بسیاری از ما بودند و همان‌طور که بزرگ‌تر که شدیم با داستان‌های بسیار جذابی در این حوزه آشنا شدیم؛ دنیایی که با ضربه‌های قلم کاریکاتوریست‌ها ایجاد می‌شود. از طرفی کاریکاتور از اهمیت و جایگاه ممتازی در جهان مطبوعات به‌خصوص نشریات برخوردار است و اغلب روزنامه‌های مطرح دنیا در صفحه اول خود جایگاه ثابتی برای کاریکاتور دارند که به آن کاریکاتور روز می‌گویند. کاریکاتور مطبوعاتی، مشکلات و معضلات جامعه را در حوزه‌های مختلف مطرح می‌کند. در کشور ما نیز هرچند نشانه‌هایی از بهبود وضعیت کاریکاتور در مطبوعات دیده می‌شود، اما هنوز جایگاه کاریکاتور در نشریات روزانه کشورمان اندک و ناچیز است؛ درحالی‌که هدف کاریکاتوریست‌ها بیان انتقاد سازنده به‌واسطه این آثار است.

به همین جهت خبرنگار ایمنا به مناسبت روز جهانی کاریکاتور، مشکلات و چالش‌های حوزه کاریکاتور را در گفت‌وگو با سه کاریکاتوریست بررسی کرده است.

نبودن نگاه تخصصی به کاریکاتوریست‌ها

وحید علی‌محمدی، کاریکاتوریست با بیان اینکه ریشه و مبدأ کاریکاتور، روزنامه‌ها هستند، اظهار می‌کند: اولین کاریکاتورها مربوط به کشور ایتالیا است که این هنر نیز از نشریات ایتالیا آغاز شد و به‌مرور در همه نشریات و مطبوعات جهان تسری پیدا کرد.

وی می‌گوید: درآمد کاریکاتوریست‌ها برای خلق کاریکاتور و کارتون‌ها مجلات و روزنامه هستند و متأسفانه مشکلات بسیاری که مطبوعات کشور از لحاظ اقتصادی با آن روبه‌رو است، باعث شده است که بسیاری از روزنامه‌ها و مطبوعات تعطیل شوند و مطبوعاتی هم که در حال فعالیت هستند با مشکلات مالی فراوان روبه‌رو باشند؛ به همین جهت اولین افرادی که در اثر مشکلات مالی مطبوعات بیکار شده‌اند، کاریکاتوریست‌ها بوده‌اند.

این کارتونیست ادامه می‌دهد: مشکل بحرانی‌تر در خصوص کارتونیست‌ها و کاریکاتوریست‌های شهرستان‌های استان‌های کشور دیده می‌شود که از مطبوعاتِ کمتر و کمترحرفه‌ای برخوردارند و همین موضوع باعث شده است که به کار آن‌ها در مطبوعات آن شهرستان به دلیل حرفه‌ای نبودن مطبوعات یا مشکل مالی بهایی داده نشود و آثار آن‌ها انتشار پیدا نکند.

علی‌محمدی تصریح می‌کند: بها ندادن به هنرمندان کاریکاتور در شهرستان‌ها باعث شده است که بسیاری از کاریکاتوریست‌های مطرح هر شهرستان بیکار شوند و برای امرار معاش به پایتخت یا خارج از کشور مهاجرت کنند. شاید در نگاه اول مهاجرت کاریکاتوریست‌ها از شهرستان‌ها مورد مهمی نباشد، اما در باطن به دلیل ماهیت نقد و ظرافت بیان کاستی‌ها و مشکلاتی که در حوزه کاریکاتور وجود دارد مشکلات آن شهرستان به‌طور عمومی مطرح و حل نشده است و از طرفی آستانه نقدپذیری مسئولان آن شهرستان کاهش پیدا می‌کند.

این کارشناس حوزه ارتباطات اظهار می‌کند: کارتونیست‌ها و کاریکاتوریست‌ها به دلیل روحیه انتقادیِ خود، مشکلات و کاستی‌ها را به‌طور دقیق‌تر مشاهده می‌کنند و آن را در قالب کارتون و کاریکاتور مطرح می‌کنند، به همین دلیل است که در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به کاریکاتوریست‌ها بهای بسیاری داده می‌شود.

وی با بیان اینکه کاریکاتوریست‌ها زبان جامعه هستند، می‌افزاید: فرهنگ انتقاد و انتقادپذیری در شهرهای کوچک کمتر است به همین دلیل اگر کارتونیست یا کاریکاتوریست اثری را به‌عنوان کاریکاتور خلق کند با بیشترین هجمه‌ها از سوی مسئولان روبه‌رو می‌شود؛ درواقع بسیاری از کاریکاتوریست‌ها به‌ویژه در شهرهای کوچک از امنیت لازم برخوردار نیستند و این امنیت نداشتنِ کاریکاتوریست‌ها در سال‌های اخیر باعث شده است که بسیاری از کاریکاتوریست‌ها از این حرفه انصراف دهند.

این کاریکاتوریست در پاسخ به این پرسش که آیا کاریکاتور در کشور ما ماهیت انتقادی و اثربخشی خود را از دست داده است یا خیر، گفت: این کارکرد تا حدی ضعیف شده است و همین موضوع باعث شده است که مسئول مربوطه با انتشار کاریکاتوری که کاستی‌های حوزه‌های وی را گوشزد کرده است، هیچ اقدامی برای رفع این کاستی‌ها انجام دهد.

نداشتنِ امنیت شغلی برای کاریکاتوریست‌ها

پیام پورفلاح، مدیر خانه کاریکاتور اصفهان نیز با بیان اینکه فعالیت کاریکاتور یا کارتون در مطبوعات دارای چالش‌های فراوانی است، اظهار می‌کند: دلیل چالش به این موضوع مرتبط است که کاریکاتور نگاه انتقادی دارد و نقد با استفاده از کاریکاتور به‌شدت با آستانه نقدپذیری مسئولین مربوط است. هرچند در کشور ما کاریکاتور نسبت به سال‌های گذشته رشد کرده است، اما یکی از چالش‌های حوزه کاریکاتور در کشور ما نقدناپذیر بودن مسئولان است و همین امر باعث ایجاد هراس و ترس برای رسانه‌ها و مطبوعات در خصوص انتشار کاریکاتور شده است.

وی ادامه می‌دهد: نگرانی و هراس رسانه‌ها از بازخوردهای منفی مسئولان به دلیل انتشار کاریکاتور باعث شده است که ستون‌های کاریکاتور در دهه اخیر از مطبوعات کشور کم و به‌تدریج حذف شود. هرچند تعداد مطبوعات کاغذی پررونق در کشور نسبت به گذشته بسیار کاهش پیدا کرده است اما خبرگزاری‌ها نیز دیگر به کاریکاتور و انتشار آن بها نمی‌دهند.

این کارتونیست با بیان اینکه نگاه نقادانه کاریکاتور باعث می‌شود رسانه‌ها و جراید از انتشار آن هراس داشته باشند، می‌گوید: حذف کاریکاتور از رسانه‌ها باعث می‌شود که بخشی از امنیت شغلی کاریکاتوریست به خطر بیفتد و این موضوع یکی از چالش‌های مهم کاریکاتوریست‌ها در کشور است.

پورفلاح خاطرنشان می‌کند: به هم خوردن امنیت شغلی کاریکاتوریست باعث می‌شود که نتوان حرفه‌ای با عنوان کاریکاتوریست را در کشور حفظ کرد. نداشتنِ امنیت شغلی برای کاریکاتوریست‌ها باعث می‌شود بسیاری از آن‌ها کاریکاتور را به‌عنوان شغل اصلی خود انتخاب نکنند و به شغل دیگری رو بیاورند.

وی با اشاره به مزایای فضای مجازی در حوزه کاریکاتور اظهار می‌کند: هرچند فضای مجازی بستر انتشار آثار کاریکاتوریست را فراهم می‌کند اما این فضا از نظر مالی و اقتصادی تأمین‌کننده کاریکاتوریست نخواهد بود.

مدیر خانه کاریکاتور اصفهان تصریح می‌کند: اگر بخواهیم دقیق‌تر بررسی کنیم که آیا کاریکاتور در کشور ما توانسته است در سال‌های اخیر از رشد قابل قبولی برخوردار باشد یا خیر، باید تقسیم‌بندی را در کاریکاتور قائل شویم. در حوزه کارتون و کاریکاتور دو دسته‌بندی عمده وجود دارد که شامل کاریکاتورهای عمده مطبوعاتی و کاریکاتورهای هنری و جشنواره‌ای است که این دسته‌بندی تفاوت‌هایی در ماهیت با یکدیگر دارند.

پورفلاح ادامه می‌دهد: در حوزه کاریکاتورهای هنری و جشنواره‌ای، کشورمان از جایگاه ویژه‌ای در بین کشورهای جهان برخوردار است و در دهه‌های اخیر بسیاری از کاریکاتوریست‌های کشور با ارائه کاریکاتورهای هنری که بستر انتشار آن‌ها جشنواره‌ها است حائز رتبه‌های برتر شده‌اند و امروز بسیاری از کاریکاتوریست‌های هنری کشورمان در جهان شناخته‌شده هستند. جالب است بگویم که متوسط سنی عموم کاریکاتوریست‌ها در فستیوال‌های جهانی کاریکاتور ۳۰ تا ۴۰ سال است اما کاریکاتوریست‌های کشور ما در این فستیوال‌ها متوسط سنی ۲۰ تا ۳۰ سال را دارند.

وی با بیان اینکه به‌طور میانگین هر دو حوزه کاریکاتور مطبوعاتی و هنری کشور در سال‌های اخیر رو به رشد بوده است، می‌گوید: در رشد یک هنرمند کاریکاتوریست عوامل مختلفی نقش دارند به‌عنوان مثال اگر یک فرد بخواهد کاریکاتوریست موفقی باشد حتماً باید طراحی، استفاده از تکنیک‌ها و ابزارهای اجرای خود را تقویت کند تا بتواند آثار قوی‌تری تولید کند، حوزه دیگری که برای موفق شدن کاریکاتوریست مهم است، حوزه فکری است زیرا یکی از ارکان مهم کاریکاتور تفکر است و چون کاریکاتور یک هنر اجتماعی و در ارتباط با مردم است کاریکاتوریست باید مطالعات علوم انسانی، علوم اجتماعی، شناخت مبانی هنر و تاریخ هنرِ خود را افزایش دهد تا حوزه فکری وی برای خلق آثار کاریکاتور ارتقا پیدا کند.

این مدرس کاریکاتور تصریح می‌کند: کاریکاتور یک هنر انفرادی است و بر اساس آمار، کشورهایی که فعالیت گروهی آن‌ها کمتر است هنر انفرادی در آن کشورها موفق‌تر است.

کاریکاتور در کشور ما در حال درجا زدنِ کامل است

عباس ناصری، مدیر سایت دوزبانه «کارتون مگ» اظهار می‌کند: حوزه کاریکاتور علاوه بر مشکلاتی که در سال‌های اخیر در حوزه مطبوعات به‌واسطه تعطیلی و مشکلات مالی مطبوعات با آن روبه‌رو بود، در دو سال شیوع کرونا به دلیل تعطیلی فعالیت‌های هنری با مشکلات عدیده و جدیدی روبه‌رو شد.

وی ادامه می‌دهد: بیشترین بیکاری هنرمندان کشور در بین کاریکاتوریست‌ها است و متأسفانه رفع مشکل هنرمندان به ویژه کاریکاتوریست‌ها در اولویت‌های دولت و متولیان امر نیست و قشر هنرمندی که در بحران کرونا از آن‌ها حمایت کمتری صورت گرفت یا بهتر است بگویم که هیچ حمایتی صورت نگرفت، کاریکاتوریست‌ها و کارتونیست‌ها بودند.

این کارتونیست تصریح می‌کند: کشور ما به دلیل تحریم‌ها برای شرکت در بسیاری از جشنواره‌های هنری خارج از کشور تحریم است و هنرمندان به ویژه کاریکاتوریست‌ها نمی‌توانند در این جشنواره‌ها شرکت کنند و حتی داوران جشنواره‌های کاریکاتور خارج از کشور، اگر ایرانی باشند و در داخل کشور زندگی کنند به دلیل تحریم‌ها نمی‌توانند هزینه داوری جشنواره خارج از کشور را دریافت کنند.

ناصری با بیان اینکه کمترین اختصاص ردیف و اعتبار بودجه دولت در حوزه فرهنگ و هنر بوده است، خاطرنشان می‌کند: به دلیل کمبود اعتبارات در حوزه فرهنگ و هنر جشنواره‌های کاریکاتور به ویژه جشنواره دوسالانه کاریکاتور سال‌ها است که در کشور برگزار نشده است.

وی می‌گوید: وقتی هنر در سبد خرید مردم کشور نیست توقع نداریم که مردم با دید تخصصی به هنر و کاریکاتور نگاه کنند، وقتی برخی مسئولین کشور نگاه فنی و تخصصی به حوزه کاریکاتور ندارند، از مردم نیز این انتظار وجود ندارد که به این هنر نگاه فنی داشته باشند، البته وقتی هنوز مردم کشور ما از مشاهده کاریکاتور لذت می‌برند جای امیدواری وجود دارد که می‌توان در ارتقای نگرش آن‌ها بر روی کاریکاتور فرهنگ‌سازی کرد.

این داور بین‌المللی جشنواره‌های کاریکاتور اظهار می‌کند: به دلیل حمایت نشدن و مشکلات فراوان در حوزه کاریکاتور، سال‌ها است فردی را در رشته کاریکاتور آموزش نداده‌ام زیرا معتقد هستم وقتی حمایتی از این قشر صورت نمی‌گیرد چرا یک نفر به جمع کاریکاتوریست‌های بیکار و دارای مشکلات مالی فراوان اضافه شود. امثال من اشتباه کردیم که به حوزه هنر و کاریکاتور وارد شدیم به همین جهت مجبوریم در این حرفه بمانیم، اما حداقل می‌توانیم این ظلم را در حق بقیه افراد انجام ندهیم و به آن‌ها آموزش هنر و کاریکاتور آموزش ندهیم.

مدیر سایت دوزبانه «کارتون مگ» تاکید می‌کند: کاریکاتور در کشور ما در سال‌های اخیر در حال درجا زدنِ کامل است، درصورتی‌که رهبر معظم انقلاب (مدظله‌العالی) توجه و تأکید ویژه‌ای بر رشد حوزه کاریکاتور داشته و دارند.

این کاریکاتوریست می‌گوید: آمدن فضای مجازی و گسترش آن در کشور باعث شده است که هر فرد به‌عنوان یک رسانه، اعتراض خود را به کاستی‌ها و مشکلات جامعه ارائه کند؛ این افزایشِ تعداد اعتراض‌ها و نقدها باعث شده است که کاریکاتور نتواند مانند گذشته موج گسترده‌ای از جامعه را تحت تأثیر قرار دهد و باعث رفع یک مشکل و معضل شود.