ناصر تقوایی و دغدغه ساخت فیلمی سینمایی درباره تعزیه

به گزارش ایسنا، ناصر تقوایی که آخرین فیلمش را بیش از دو دهه قبل کارگردانی کرده، سال‌ها قبل برای تکمیل پرونده ثبت جهانی تعزیه در یونسکو مستندی را با نام «تمرین آخر» ساخت. این مستند براساس متن کلاسیک تعزیه «حُر دلاور»، نوشته‌ی میرعزای کاشانی (در اوایل حکومت قاجار) و از معتبرترین متون در میان تعزیه‌نامه‌های چندگانه حر دلاور است که ضمیمه پرونده ایران شد تا سرانجام پس از چند سال پیگیری، تعزیه در سال ۱۳۸۹ به نام ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود.

تقوایی در نیمه دوم دهه چهل با ساخت اثری درباره عزاداری مردم بوشهر نخستین قدم را در ساخت نوعی مستندسازی برداشت که نتیجه آن به مستند تهیه شده برای پرونده تعزیه ختم شد.

این کارگردان صاحب‌نام سینما در همان دهه ۸۰ در جلسه نقد و بررسی مستند «تمرین آخر، تعزیه حر دلاور» که در خانه هنرمندان ایران برگزار شد،توضیح داد: یونسکو از مراحل ساخت تعزیه فیلم خواسته بود و من تصمیم گرفتم ضمن اینکه آن فیلم را می‌سازم، یک فیلم اصیل از تعزیه نیز بسازم به همین دلیل ابتدا تمام تصاویر گرفته شده‌ی تعزیه را که در حدود ۴۰ تا ۵۰ ساعت بود، تهیه کردم اما با آن حجم زیاد نتوانستم ۱۰ تا ۱۵ درصد فیلم را در بیاورم.

او اظهار کرده بود:‌ تعزیه را نمی‌توان از بینندگانش جدا کرد، عکس‌العمل آن‌ها است که تعزیه‌خوان را تحریک می‌کند و من در این مستند می‌خواستم ببینم تعزیه در حضور بینندگان، مقتدر عمل می‌کند یا بدون حضور آن‌ها نیز می‌تواند اقتدارش را داشته باشد.

تقوایی با تاکید براینکه «تنها سند مکتوب درباره تعزیه سندی است که بهرام بیضایی سال‌ها قبل درباره تعزیه نوشته و درطول این سال‌ها همه، آن موضوع را بازگو می‌کنند» گفته بود: تایم اجرای این تعزیه برای مستند طولانی بود به همین دلیل ابتدا متن را بازنویسی و تقریبا آن را نصف کردم و تلاش می‌کردم شیوه مستند گونه فیلم حفظ شود و کمتر در آن دخالت بکنم. این مستند تنها فیلمی است که تماشاگران تعزیه می‌توانند شبیه به هم یک تعزیه را ببینند. من اسم این مستند را «تمرین آخر» گذاشتم و مربوط به یک گروه تعزیه است که تمرین می‌کنند تا روز دیگر در یک مکان واقعی تعزیه را اجرا کنند. ‌در این فرم تماشاچی را حذف کردم اما ناگهان در فصل پایانی اجرا، تعزیه را با حضور تماشاگر شاهد هستیم.

این کارگردان که فیلم‌های «چای تلخ» و «زنگی و رومی» را نتوانست به سرنجام برساند، در همان جلسه گفته بود: اگر برای دومین بار به سراغ تعزیه بروم حتما با توجه به پیشنهادهایی که دارم، آن را به صورت سینمایی خواهم ساخت.

تقوایی در جایی دیگر نیز با ابیان اینکه «تعزیه را به عنوان یک نمایش ایرانی نگاه می‌کند»،  گفته است: در «تمرین آخر» تلاش کردم یک تعزیه بسازم و مخاطبان را با این هنر قدیمی آشنا کنم. این فیلم در جریان ساخت فیلمی ۱۰ دقیقه‌ای که از سوی یونسکو، برای ثبت تعزیه به عنوان میراث ایرانیان پیشنهاد شد، شکل گرفت و با توجه به امکانات موجود نمی‌توانستیم از تماشاگران استفاده کنیم و در واقع جوری ساخته شد که روح تعزیه منتقل گردد. البته در بخشی که تعزیه با حضور مردم اجرا می‌شود، نتوانستم آن زمینه اجرایی را که دلم می‌خواست فراهم کنم زیرا تعزیه واقعی را فقط در روز عاشورا و در جمع مؤمنان می‌توان اجرا کرد اما در این فیلم با دو وانت و بلندگو در شهر راه افتادیم و اعلام کردیم که در روز جمعه می‌خواهیم قسمت پایانی تعزیه را فیلم‌برداری کنیم و از مردم خواهش کردیم که با لباس مشکی در این مراسم شرکت کنند. آن‌ها هم با ما بسیار همکاری کردند تا حال و هوای عزاداری در تعزیه ایجاد شود.

«تمرین آخر» با مشاوره داوود فتحعلی بیگی، لاله تقیان و محمد حسین ناصر بخت ساخته شد که مرحوم علاءالدین قاسمی در نقش حرّ دلاور، مظفر قربانی‌نژاد در نقش امام(ع)، قوام‌الدین قاسمی در نقش عباس علمدار، امیر سلیمانی مقدم در نقش علی‌اکبر و علی عقیقی، حسن عقیقی و محسن میرزاعلی به ترتیب در نقش‌های پسر، برادر و غلام حرّ، بازیگران نقش‌های اولیای این تعزیه بودند و اسماعیل محمدی در لباس شمر، محمد بخشی‌نیا در لباس ابن زیاد، داوود آبایی در لباس ابن سعد، ‌ محمد رضایی در لباس خطیب، محمد امینی در لباس خولی و امیر صالحی در لباس سنان، نقش اشقیا را در تعزیه «حرّ دلاور» ایفا کرده‌اند.

تقوایی علاوه بر «تمرین آخر»،  مستند «تعزیه» را نیز برای پرونده میراث جهانی ساخت و سال ۱۳۴۹ هم مستند «اربعین» را با محوریت عزاداری در شهرهای جنوبی کشور به ویژه بوشهر ساخته بود که تصاویری ناب از مراسم اربعین را در مسجد دهدشتی‌های بوشهر نشان می‌دهد. این فیلم با تصاویری از تدارک مراسم عزاداری امام حسین (ع) آغاز می‌شود و بعد دریا و خورشید همراه با صدای سنج و دمام،  آغاز واقعه‌ای را خبر می‌دهند.

 ناصر تقوایی که در جوانی خود این مستند را ساخته درباره آن می گوید: «در مراسم عزاداری در بوشهر، عواطف سخت، به آرامترین، زیباترین و انسانی‌ترین شکل خود بروز می‌کنند.»

در ادامه بخش‌هایی از این مستندها را که صحنه‌هایی از آن‌ها در گذشته با همکاری فیلمخانه ملی ایران در اختیار ایسنا قرار گرفته بود، می‌بینید.