نیم نگاهی به شیوه های تربیتی امام حسن مجتبی علیه السلام

دانشمندان علوم تربیتی از دیر زمان در فکر این بوده اند که چه روش هایی در تربیت نسل آینده بشریت موثرتر، عمیق تر و کارآمدتر می باشد. چرا که شناختن روش های عملی و راهکارهای تاثیرگذار در فرزند پروری نقش حیاتی دارد.

آنچه در این میان توجه همگان را به خود جلب می کند، ارائه کامل‌ترین ، سالم ترین و اطمینان بخش ترین روش های تربیتی است که به نحو مطلوب فرزندان را به هدف نهایی تربیت انسان ، رهنمون گشته و بشر را در رسیدن به فلاح و رستگاری و کمال مطلوب ، که همان قرب به خدا است یاری نماید.

مسلم است که چنین شیوه هایی را می توان در زندگی و رفتار و گفتار اسوه های حقیقی بشریت و بزرگ پیشوایان و مربیان انسان ، جستجو نمود. با اذعان به این نکته که آموزه های تربیتی پیامبر و ائمه معصوم علیهم السلام برگرفته از مکتب توحید و وحی الهی است و پیروی از آن کامل‌ترین رهنمودهای تربیتی را به همراه دارد. راهنمایی های گفتاری مربیان و والدین هر چند موثر باشد، باید در عمل آنان جلوه گر شود. مطابقت رفتار با گفتار پدر و مادر یا مربی و معلم ، ناخودآگاه کودکان یا نوجوانان  را در مسیر هدایت قرار می دهد.

مربی، پدر و مادر باید در تمام امور زندگی که در حضور کودک و نوجوان انجام می دهند مواظب رفتار خود باشند. نظم و ترتیب ، مهرورزی نسبت به همدیگر، رعایت حق و عدل، مسئولیت پذیری، رفتارهای مذهبی و عمل به گفته های خویش از جمله مواردی است که کودک و نوجوان خواهی نخواهی به آن توجه دارد و رفتار آینده کودک آیینه اعمال و رفتار والدین است .

در این نوشتار به شمه ای از روش های تربیتی برگرفته از سیره و سخن امام حسن مجتبی علیه السلام است می پردازیم .

-توجه کودک به رفتار مادر 

امام حسن علیه السلام با یاد خاطرات دوران کودکی اش می فرماید: شبی مادرم فاطمه زهرا علیها السلام را دیدم که تا صبح عبادت می کرد، نماز می خواند و در ضمن مناجات خویش با حضرت پروردگار، زنان و مردان مومن را دعا می نمود، اما برای خودش هیچ دعا نکرد. از او پرسیدم : مادر جان ! چرا به خودت دعا نمی کنی ؟ جواب داد: الجاز ثم الدار؛ اول همسایه بعد خویشتن و داخل خانه . و به این ترتیب حضرت فاطمه زهرا علیها السلام نوع دوستی و احترام به همسایگان را به فرزند ارجمندش ‍عملا یاد می داد.

-آموزش بندگی 

امام حسن علیه السلام هرگاه وضو می ساخت ، بندهای بندش می لرزید و رنگ مبارکش زرد می گشت ، علت این حالت را از حضرتش پرسیدند، آن جناب در پاسخ فرمود:

سزاوار است بر کسی که می خواهد نزد پروردگار عرش به بندگی بایستد، این که رنگش زرد گردد و رعشه در مفاصلش بیفتد.و این چنین حالات بندگی و راز و نیاز عاشقانه در برابر پروردگار جهانیان را به نیایشگران حقیقی و عارفان شیفته حق می آموخت .

-رعایت آداب مسجد 

آن حضرت هرگاه روانه مسجد می شد و نزد درب مسجد می رسید، سر را به سوی آسمان بلند می کرد و می گفت : الهی ضیفک ببابک ، یا محسن ! قد اتیک المسیی ء فتجاوز عن قبیح ما عندی بجمیل ما عندک یا کریم ؛ ای خدای من ! این مهمان توست که به درگاه تو ایستاده ، ای خداوند نیکوکار و احسانبخش ! بنده تبهکار به نزد تو آمده ، پس از کارهای زشت و ناستوده من به نیکی های خودت درگذر، ای صاحب کرامت و احسان .

-تواضع و فروتنی 

امام حسن مجتبی علیه السلام روزی به گروهی از تهیدستان و مستضعفان برخورد کرد، آنان در روی زمین در کنار سفره ای نشسته و مشغول خوردن خرده های نان بودند. آن گاه که چشمشان به مرکب امام علیه السلام افتاد، به احترام او برخاستند و آن حضرت را به صرف نان فرا خواندند.

امام در حالی که لب های مبارک را حرکت می داد و می فرمود: خداوند متکبران را دوست ندارد. از مرکب خود پایین آمده و به همراه آنان به تناول غذای ساده مشغول گردید.پس از صرف غذا، آن حضرت همه آن فقراء را به میهمانی در منزل خویش ‍ فرا خواند و ایشان را با اهدای خوراک و پوشاک نواخته و مورد مهر و محبت خویش قرار داد.

-کرامت و بخشش 

روزی عربی به قصد اظهار حاجت نزد امام حسن علیه السلام آمد. آن حضرت به خادمین خود فرمود: آنچه داریم به او بدهید. ۲۰ هزار درهم یافتند و پیش از آن که آن مرد نیاز خود را مطرح کند، تمام آن مبلغ را به وی بخشیدند. مرد عرب از رفتار سخاوتمندانه امام علیه السلام به شگفت آماده و گفت : سرورم ! چرا اجازه ندادی تا نیازم را بگویم و شما را بستایم ؟! امام در پاسخ وی اشعاری قرائت کرد که دو بیت اول آن چنین است :

نحن اناس نوالنا خضل/ یرتع فیه الرجاء والعمل

تجود قبل السوءال انفسنا/ خوفا علی ماء وجه من یسل

ترجمه؛ما مردمانی هستیم که بخشش ما تازه و سرسبز است و امید و آرزوها در آن تغذیه و سیر می شوند.ما حاجت حاجتمندان را قبل از آن که اظهار کند، به وی می بخشیم از ترس ‍ آن که مبادا آبروی ارباب حاجت بریزد.

-عفو و گذشت 

یکی از غلامان خدمتگزار حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام مرتکب جنایتی شد که سزاوار کیفر بود، حضرت دستور داد تا وی را تنبیه نمایند. غلام در آن لحظه پیشدستی کرد و خطاب به امام علیه السلام این آیه را قرائت نمود: و العافین عن الناس ؛ انسان های وارسته از خطای گنه‌کاران عفو می کنند، حضرت فرمود: بخشیدم ، غلام ادامه داد: والله یحب المحسنین ؛ امام علیه السلام فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم.

-رعایت حقوق حیوانات 

نجیح یکی از یاران امام مجتبی علیه السلام می گوید: روزی حسن بن علی علیه السلام را دیدم که غذا تناول می نمود و سگی آن طرف تر با فاصله اندکی از امام علیه السلام ایستاده بود؛ آن حضرت لقمه ای را میل می کرد و لقمه ای هم به آن حیوان می داد. گفتم : ای فرزند پیامبر! آیا اجازه می دهید این سگ را دور کنم ؟

فرمود: نه، او را آزاد بگذار، من از خداوند متعال خجالت می کشم که در حال غذا خوردن موجود زنده ای به من نگاه کند و من چیزی به او نخورانم .

-ادب سخن گفتن 

روزی مروان بن حکم بر آن حضرت دشنام گفته و سخنان ناروا نسبت داد، هنگامی که از گفتن حرف های زشت خویش فارغ شد؛ امام حسن علیه السلام به او فرمود: من چیزی به تو نمی گویم ، اما این عمل ترا به خداوند متعال واگذار می کنم . اگر در گفته های خود صادق و راستگو باشی خداوند پاداش راستی تو را بدهد و اگر در گفتار خود دروغ گفته باشی، خداوند در مقابل حرف های دروغ ، تو را به جزایت برساند، در هر حال خداوند برای تو از من سزاوارتر است به این ترتیب امام مجتبی علیه السلام عملا ارزش های اخلاقی و سجایای ستوده را به مردم می آموخت.

انتهای پیام