همه‌چیز درباره جدیدترین سامانه پدافند موشکی ایران/ خط‌شکنی «صیاد تاکتیکی» در ساخت سامانه‌های ترکیبی

گروه امنیتی دفاعی خبرگزاری تایمزـ در هفته‌های اخیر نام «سامانه پدافند هوایی موشکی صیاد تاکتیکی» بارها به گوش خورده است (خصوصاً پس از نمایش ماکتی از آن در نمایشگاه امسال آرمیا در روسیه)، این سامانه به‌عنوان یکی از جدیدترین طراحی‌های صورت‌گرفته در صنایع هوافضای وزارت دفاع و با مشارکت نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، دارای چندین ویژگی جدید است که آن را به گزینه اصلی جایگزینی سامانه‌های فعلی عرصه دفاع هوایی کشور تبدیل می‌کند، در این گزارش به مشخصات و ویژگی‌های سامانه صیاد تاکتیکی پرداخته‌ایم.

 

* سابقه سامانه‌های پدافند هوایی بومی

قدمت فعالیتهای نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در زمینه پدافند هوایی همچون حوزه موشکی زمین به زمین به چند دهه قبل بازمی‌گردد.

در دهه ۱۳۷۰ موشکهای دوش‌پرتاب، موشک بُرد کوتاه «شهاب ثاقب» و بُرد متوسط «صیاد‌ـ‌۱» محصولات حوزه پدافندی بودند. دوش‌پرتاب‌ها با جست‌وجوگر حرارتی نیازی به سامانه‌های جانبی نداشتند و شهاب ثاقب هم تحت سامانه «یازهراء» کنار سامانه راداری «اسکای گارد» به‌کار گرفته می‌شد.

طبق اطلاعات در دسترس، در صیاد‌ـ‌۱ هم صرفاً «موشک» ساخت ایران بود و سایر اجزای سامانه خارجی بودند. صیادـ‌۱ که در فروردین ۱۳۷۸ با موفقیت علیه هدف پرنده آزمایش شد، موشکی با طول حدود ۱۱ متر، جرمی بالغ بر ۲۳۰۰ کیلوگرم و سرعت حدود ۴ ماخ (۴ برابر سرعت صوت) و برد ۳۴ کیلومتر و ارتفاع پرواز ۲۴ کیلومتر بود که به‌صورت تکی از روی پرتابگر ثابت شلیک می‌شد.

از آنجا که بررسی‌ها نشان می‌داد که ۴۰ تا ۵۰ درصد تهدیدات هوایی در آن مقطع، در برد متوسط دسته‌بندی می‌شوند، در دهه ۱۳۸۰ فعالیتها برای بومی‌سازی سامانه «هاوک» که آن هم در برد متوسط عمل می‌کرد، شدت گرفت.

قبل از آن، فعالیتهای مختلفی برای تعمیر و نگهداری و متحرک‌سازی آن در جهاد خودکفایی پدافند هوایی ارتش (نیروی هوایی وقت) انجام شده بود که شناخت بالایی از این سامانه ایجاد می‌کرد.

در فروردین ۱۳۸۸ موشک «شاهین» به‌عنوان نمونه بومی موشک سامانه هاوک اما با سامانه‌های الکترونیکی و جست‌وجوگر راداری پیشرفته و به‌روز ساخته شد.

اجزاء اصلی سامانه پدافند هوایی مرصاد

یک سال بعد هم سامانه «مرصاد» به‌عنوان نمونه بومی سامانه هاوک مشتمل بر رادار کشف، رادار ردگیری و رادار جست‌وجوی ارتفاع پایین و سایر اجزاء کنترل و فرماندهی سامانه رونمایی شد که موشک شاهین را به‌کار می‌گرفت.

در شهریور سال ۱۳۹۰ هم موشک «شلمچه» با تغییراتی نسبت به شاهین به تولید رسید. این موشک‌ها امکان عملیات با سامانه هاوک را هم داشتند. موشک‌های شاهین و شلمچه بردی بین ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر، ارتفاع هدف ۱۴ تا ۱۸ کیلومتر، طول بدنه حدود ۵ متر و جرمی در حدود ۶۳۷ کیلوگرم و سرعت کمتر از ۳ ماخ داشتند.

جست‌وجوگر راداری موشک شلمچه

در ادامه، ضمن تولید سامانه مرصاد و تحویل آن به نیروی پدافند هوایی ارتش، کار ارتقاء و به‌روزرسانی آن هم به‌صورت مستمر ادامه پیدا کرد و از «مرصاد‌ـ‌۲» با بهبود در برد رادار خصوصاً در برابر اهداف با سطح مقطع راداری کم رونمایی شد که تا امروز هم این روند ادامه داشته است و سامانه «مرصاد‌ـ‌۲۱» هم ساخته شده است.

در این سیر تحول، «مرصاد‌ـ‌۱۶» نقش شاخصی دارد که در آن تمام اجزاء سامانه به‌صورت کاملاً متحرک در آمده و موشکهای «شلمچه‌ـ‌۲» که دارای طراحی بال متفاوتی هستند به‌خدمت گرفته شدند.

شلیک موشک شلمچه‌ـ‌۲ از پرتابگر سامانه مرصاد‌‌ـ‌۱۶

این موشک‌ها به‌واسطه دهانه بال کمتر، قابلیت شلیک از محفظه (کنیستر) را پیدا کرده‌اند. گفته می‌شود که سامانه مرصاد امکان استفاده از رادارهای آرایه فازی پیشرفته «حافظ» و گونه‌ای از «نجم‌ـ‌۸۰۴» را هم دارد که می‌تواند جایگزین تمام رادارهای آن شود و در نتیجه، سامانه در کمترین حالت ممکن به یک خودروی رادار و یک خودروی پرتابگر موشک تقلیل یافته است که چابکی فراوانی به آن می‌دهد، البته امکان متصل شدن به چندین پرتابگر برای هر رادار ممکن است.

 

* ورود به عرصه سامانه‌های مدرن با ۱۵ خرداد

در خرداد ماه سال ۱۳۹۸، سامانه سلاح پدافند هوایی موشکی «۱۵ خرداد» رونمایی شد که در ادامه سیر تکاملی استفاده از موشک‌های صیاد ۲ و ۳ به تولید رسید.

این دو موشک در ابتدا تحت سامانه «تلاش» با سامانه سلاح روسی «اس‌ـ‌۲۰۰» مورد استفاده قرار می‌گرفتند که قابلیت درگیری با یک تا دو هدف را به آنها می‌داد.

این موشک‌ها بعداً از سامانه اس‌ـ‌۲۰۰ استقلال پیدا کردند و در نهایت در قالب سامانه ۱۵ خرداد به یک سامانه جدید با قابلیت‌های بسیار بیشتر ملحق شدند.

صیاد ۲ و ۳ موشک‌هایی با طول ۶٫۱ متر، قطر بدنه ۴۰ سانتی‌متر، جرم حدود ۱۰۰۰ کیلوگرم و بردهای به‌ترتیب ۷۵ و ۱۲۰ کیلومتر هستند که اولی در سال ۱۳۹۲ و دومی در سال ۱۳۹۶ به بهره‌برداری رسیدند.

این موشک‌ها دارای سوخت جامد پیشرفته‌اند و هر دو قابلیت انهدام اهداف در ارتفاع ۲۷ کیلومتر را دارند و از پرتابگر متحرک دارای محفظه (کنیستر) پرتاب می‌شوند.

سامانه ۱۵ خرداد شامل رادار نجم‌ـ‌۸۰۴ و پرتابگر موشکهای صیاد‌ـ‌۳

اما در سامانه ۱۵ خرداد به‌واسطه گونه پیشرفته رادار بومی آرایه فازی نجم‌ـ‌۸۰۴، قابلیت درگیری همزمان با ۶ هدف شامل اهداف آیرودینامیک مانند هواپیما و بالگرد و پهپاد و موشک و نیز برخی انواع موشک‌های بالستیک ایجاد شده است.

این سامانه قابلیت کشف اهداف معمولی را در برد بیش از ۱۵۰کیلومتری و اهداف پنهانکار را در برد ۸۵کیلومتری دارد. به‌واسطه طراحی پیشرفته سامانه، امکان آماده عملیات شدن از حالت حرکت یا خارج شدن عملیات و حاضربه‌راه شدن آن در زمان حدود ۵ دقیقه ممکن است.

سامانه ۱۵ خرداد همچون نسل‌های جدید مرصاد در کمترین اجزاء شامل یک رادار نجم و یک پرتابگر ۴تایی موشک است اما قابلیت افزوده شدن یک رادار جست‌وجوی اولیه هم ضمن امکان اتصال به شبکه یکپارچه پدافند هوایی برای آن ایجاد شده است. سامانه ۱۵ خرداد با مجهز شدن به رادار پسیو (غیرفعال) جوشن به قابلیت جدید دیگری دست پیدا کرد. این سامانه در رزمایش‌های سالهای اخیر مورد استفاده قرار گرفته است.

رادار غیرفعال (پسیو) جوشن که کنار موشکهای صیاد‌ـ‌۳ به‌کار گرفته شده است

* صیاد تاکتیکی چگونه شکل گرفت؟

تجربه گرانبهایی با توسعه سامانه «باور۳۷۳» به دست آمد که شامل تشکیل دفتر طراحی مشترک بین سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع و نیروی پدافند هوایی ارتش برای اجرای هرچه دقیق‌تر و صحیح‌تر فرایند تحقیق و طراحی و ساخت و آزمایش سامانه باور بود و بار دیگر برای توسعه یک سامانه میان‌برد با مفاهیم منطبق بر نیازهای صحنه نبردهای مدرن به‌کار گرفته شد.

حاصل کار در قدم اول، سامانه‌ای بود که بازخوردهای مختلف آن چه از نظر تعداد نفرات کاربر، سرعت عمل در جابه‌جایی و قابلیت‌های نرم‌افزاری با نیاز نیروی پدافند هوایی کمی فاصله داشت، در نتیجه گام‌های تکاملی بر اساس موارد مدنظر خصوصاً سرعت عمل و قدرت تحرک و واکنش سریع تعریف شد تا سامانه اصلاح‌شده بتواند خیلی سریع در محل مورد نیاز عملیات مستقر و آماده فاز درگیری شود یا هرچه سریع‌تر و در کوتاه‌ترین زمان ممکن بعد از شلیک موشک بتواند جمع‌آوری و به موقعیت جدید منتقل شود.

همچنین با دستاوردهای جدید حوزه نرم‌افزار و الکترونیک و پردازش سیگنال و بهبود کشف اهداف، ارتقاءهایی به دست آمد و در نهایت حاصل تبدیل به سامانه‌ای با نام «صیاد تاکتیکی» شد.

رونمایی از صیاد تاکتیکی در رژه روز ارتش

سامانه صیاد تاکتیکی برای اولین بار در رژه روز ارتش در فروردین سال ۱۴۰۱ مشاهده شد. ساختار کلی آن که شامل سه پرتابگر موشک از خانواده صیاد‌ ۲ و ۳ بود که نشان می‌داد با قرار دادن رادار و پرتابگرهای موشک روی یک خودرو، در جهت فشرده و چابک‌سازی حداکثری سامانه گام برداشته شده است،
این ساختاری است که در سامانه‌ای مانند سوم خرداد هم دیده می‌شود و البته نشان‌دهنده تغییر رویه طراحی سامانه‌های پدافندی ساخت وزارت دفاع از سبک و سیاق غربی به شرقی بود.

در چندین نوع از سامانه‌های روسی مدرن، تلاش شده است با قرار دادن رادار و موشک روی یک خودرو حداکثر قابلیت تحرک ایجاد شود. ایجاد تحرک بالا از چند دهه پیش به شاخصه‌ای بین محصولات پدافندی شوروی سابق و روسیه تبدیل شده که طبعاً الهام‌بخش سامانه‌هایی در سایر کشورها هم شده است.

نمای روبه‌روی سامانه صیاد تاکتیکی

رادار به‌کار گرفته‌شده در صیاد تاکتیکی از خانواده رادارهای نجم‌ـ‌۸۰۴ به‌نظر می‌رسد که از نوع آرایه فازی فعال است. چند ماه بعد از رژه روز ارتش و در نمایشگاه دستاوردهای وزارت دفاع در شهریور ۱۴۰۱ تصاویری از سامانه صیاد تاکتیکی و دو موشک کنار آن منتشر شد.

در این نمایشگاه، سامانه در حالت آماده‌به‌کار قرار داشت که مشخص کرد موشک‌های آن از نوع عمودپرتاب هستند، این نشان‌دهنده یک تمایز بزرگ بین صیاد تاکتیکی و سامانه‌های میان‌برد قبلی مانند «جوشن» و «۱۵ خرداد» و انواع «مرصاد» بود.

تا پیش از این، در ایران سامانه «باور۳۷۳» در برد بلند و «زوبین» و «دزفول» در برد کوتاه دارای قابلیت پرتاب عمودی موشک‌های پدافندی بودند که حالا صیاد تاکتیکی هم به آنها اضافه شده است.

به‌واسطه قابلیت پرتاب عمودی، سرعت واکنش سامانه در مواجهه با تهدیدات به‌علت زاویه سمتی حمله دشمن افت نمی‌کند و همچنین سامانه می‌تواند همزمان موشک‌هایی را به چند سمت بدون نیاز به تغییری در سمت پرتابگر شلیک کند.

مشاهده صیاد تاکتیکی به‌صورت عمودپرتاب در شهریور ۱۴۰۱ به‌همراه یک موشک کوچک

موشک صیاد‌ـ‌۳ جدید مشاهده‌شده همراه صیاد تاکتیکی

کنار این سامانه، موشکی شبیه به «صیاد‌ـ‌۳» دیده می‌شد که تفاوت‌هایی در شکل و موقعیت بال‌های میانی و بالک‌های کنترلی آن قابل تشخیص بود، همچنین یک موشک کوچک و کوتاه‌برد که هیچ اطلاعاتی از آن و حتی مرتبط بودن آن با صیاد تاکتیکی هم منتشر نشد.

همین سامانه در رزمایش پدافند هوایی «مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۱» در اسفند ماه هم حاضر شد و تصاویر خروج آن از تونل‌های زیرزمینی پدافند هوایی کنار سایر سامانه‌ها ارائه شد.

نمای جلویی خودروی حامل سامانه صیاد تاکتیکی

در رژه ۲۹ فروردین ۱۴۰۲، سامانه صیاد تاکتیکی باز هم حاضر شد اما با یک تفاوت مشهود و آن هم تغییر رادار. به‌وضوح رادار به‌کار گرفته‌شده در این سامانه بُعد سوم کوچکتری نسبت به نمونه مشاهده‌شده در سال قبل داشت و شبیه به رادار پسیو «جوشن» به‌نظر می‌رسید.

مصاحبه یکی از معاونین فرماندهی نیروی پدافند هوایی ارتش تأیید کرد که صیاد تاکتیکی از دو نوع رادار فعال و غیرفعال استفاده می‌کند، در نتیجه گمانه استفاده از رادار جوشن در این سامانه به‌نوعی تأیید شد.

* ویژگی‌های صیاد تاکتیکی

حضور سامانه صیاد تاکتیکی در نمایشگاه آرمیا ۲۰۲۳ مسکو اطلاعات جدیدی راجع به این سامانه در اختیار قرار داد. صیاد تاکتیکی به‌طور کلی سامانه‌ای عمل‌کننده در برد متوسط و ارتفاع بالاست که در کمترین تعداد اجزاء شامل یک خودروی حامل رادار و سه پرتابگر عمودی موشک (تلار TELAR: Transporter Erector Launcher And Radar) است.

موشک‌های این سامانه می‌توانند از ۷۵ تا ۱۲۰ کیلومتر را پوشش دهند که به‌گفته مسئولان، این برد درگیری تا ۱۵۰ کیلومتر هم قابل ارتقاء است. تلار مورد اشاره به‌روی یک خودروی کِشنده با قابلیت خارج از جاده (آف‌رود Off-Road) بالا مستقر شده است که امکان جابه‌جایی سامانه را در محیط‌های عملیاتی بهتر فراهم کند.

حضور صیاد تاکتیکی با رادار جدید شبیه به جوشن در رژه روز ارتش در سال ۱۴۰۲

کنار این جزء اصلی سامانه، پرتابگرهای متحرک بدون رادار اما حامل ۶ موشک عمودپرتاب قابل اتصال به سامانه هستند. معاون تحقیقات صنعتی وزارت دفاع در گفتگوی اختصاصی با تایمز اشاره‌ای هم به یک قابلیت خاص سامانه صیاد تاکتیکی داشت.

وی ضمن تصریح برد کشف هدف ۱۸۰کیلومتری و قابلیت درگیری ۲۴ هدف امکان درگیری این سامانه را ۶ تا ۱۲ هدف بسته به نوع برنامه‌ریزی آن اعلام کرد، در نتیجه در صورت محقق شدن قابلیت درگیری با ۱۲ هدف که طبعاً نیازمند اتصال دست‌کم ۲ پرتابگر ۶تایی به تلار سامانه است می‌توان گفت توانایی این سامانه دوبرابر سامانه ۱۵ خرداد و بالاتر از تمامی سامانه‌های برد متوسط دیگر مانند سوم خرداد در حوزه حجم درگیری همزمان خواهد بود.

 

ماکت سامانه صیاد تاکتیکی که پرتابگر حامل ۶ موشک در آن مشهود است

دیگر نکته ویژه مصاحبه مذکور این بود که اعلام شد: «تفاوت صیاد تاکتیکی در مقایسه با سامانه‌های سوم خرداد و ۱۵ خرداد این است که از یک سامانه خودحفاظتی بهره می‌گیرد، یعنی در یکی از سیلوهای خود دارای یک سامانه کوتاه‌برد است که از صیاد تاکتیکی در مقابل تهدیدات ارتفاع پست محافظت می‌کند».

اولاً لازم به ذکر است که کمترین برد درگیری موشک‌های صیاد ۲ و ۳ برابر ۷ کیلومتر اعلام شده است که مانند همه موشک‌های این رده تا قبل از رسیدن به سرعت کافی امکان درگیری مؤثر با اهداف را ندارند در نتیجه برای پوشش دادن این ناحیه در مجاورت سامانه و برای دفاع از خود آن معمولاً نیاز به استقرار همزمان سامانه‌های برد کوتاه وجود دارد، اما از آنجا که حداکثر ایجاد قابلیت چابکی و فشردگی اجزاء در سامانه صیاد تاکتیکی مدنظر طراحان بوده با استفاده از راهکار جایدهی احتمالاً به‌صورت کوادپک یعنی قراردهی ۴ موشک کنار هم در یک سیلوی بزرگتر، این سامانه به توان درگیری با اهداف در محدوده چندکیلومتری خود هم رسیده است.

موشک برد کوتاه مشاهده‌شده همراه صیاد تاکتیکی در شهریور ۱۴۰۱

به‌نظر می‌رسد که موشک کوچک و بی‌نام‌ونشانی که در نمایشگاه شهریور سال گذشته وزارت دفاع کنار صیاد تاکتیکی مشاهده شد همان موشک مورد اشاره معاون تحقیقات صنعتی وزارت دفاع باشد، بر این اساس می‌توان گفت متخصصان صنعت دفاعی کشور موفق به توسعه اولین سامانه پدافند هوایی موشکی ترکیبی بومی شده‌اند که به‌طور همزمان از بیش از یک موشک در پرتابگر خود بهره می‌برد.

نکته مهم دیگر این است که از آنجا که وجوه تشابهی بین سامانه صیاد تاکتیکی و سامانه صیاد مورد استفاده در ناو شهید سلیمانی دیده شده است که خصوصاً از نظر برد درگیری تا ۱۵۰کیلومتری آنها قابل بررسی است، می‌توان نتیجه گرفت در صورت ابراز تمایل نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی امکان استفاده از قابلیت کوادپک برای حداکثر کردن تعداد موشکهای برد کوتاه منصوب بر ناو شهید سلیمانی هم توسط صنعت دفاعی حاصل شده است. این حداکثر شدن تعداد موشک‌های برد کوتاه با توجه به افزایش روزافزون تهدیدات متنوع موشکی و پهپادی در بردهای کوتاه بسیار مفید و شاید حتی لازم به‌نظر می‌رسد.

در گفتگوی جانشین فرماندهی نیروی پدافند هوایی ارتش با تایمز اعلام شد که در آینده نزدیک تعداد بیشتری از سامانه باور۳۷۳ و همچنین تحویل‌گیری صیاد تاکتیکی انجام خواهد شد.(+)

دراین‌صورت، در آینده شاهد پوست‌اندازی بیش از پیش پدافند هوایی در بخش موشکی با اتکا به سامانه‌های جدید بومی باور و صیاد تاکتیکی و زوبین و مجید در رده‌های مختلف برد خواهیم بود که دفاع بهتری از آسمان کشور در مقابل تجاوز احتمالی بیگانگان رقم خواهند زد.

انتهای پیام/+