نقش خدمت نظام وظیفه در یک اقتصاد دانش‌بنیان

به گزارش ایسنا، از ابتدای ایجاد سربازی به صورت اجباری در ایران، موضوع بهبود خدمت نظام وظیفه و استفاده مناسب از سرمایه انسانی مورد بحث و بررسی فراوان بوده است. به نحوی که گاهی تغییر رویکرد سربازی از اجباری به “ارتش حرفه‌ای” مورد بررسی قرار گرفته و گاهی بهبود وضعیت استفاده از نیروی انسانی و یا مهارت‌آموزی سربازان در دستور کار بوده است.

 اقتصاد دانش‌بنیان موضوعی است که در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. در اقتصاد دانش‌بنیان، یکی از بخش‌های مهم، وجود نیروی انسانی نوآور است و در گزارش بانک جهانی به عنوان یکی از چهار ستون اصلی توسعه اقتصاد دانش‌بنیان معرفی شده است. شرکت‌های دانش‌بنیان شرکت‌هایی هستند که ماهیت فکری دارند و نقش سرمایه فکری در آن‌ها پررنگ است و بخش عمده سرمایه انسانی آن‌ها را افرادی با تحصیلات دانشگاهی و آن هم در سطوح بالا و واجد صلاحیت‌های تخصصی و حرفه‌ای تشکیل می‌دهند. به همین دلیل از شرکت‌های دانش‌بنیان، به عنوان «سازمان‌های متکی به افراد» نام برده می‌شود.

با توجه به اهمیت سرمایه‌های انسانی دارای استعدادهای برتر و لزوم استفاده مناسب از ظرفیت این نخبگان، در طول زمان سازوکارهای مختلفی برای به کارگیری این افراد در خدمت نظام وظیفه اندیشیده شده و در گذر زمان از منظرهای مختلفی به آن پرداخته شده است و نهادهای مختلفی در راستای اهداف خود این موضوع را پیگیری کرده‌اند.

در ایران شش طرح نظام وظیفه تخصصی مرتبط با به‌کارگیری افراد دارای استعدادهای برتر وجود دارد. این طرح‌ها شامل «کسری خدمت پروژه تحقیقاتی»، «امریه در سازمان‌های دولتی»، «پروژه احتساب خدمت نخبگان دانشگاهی»، «پروژه احتساب خدمت نخبگان فناور»، «پروژه احتساب خدمت افراد مقیم خارج از کشور» و «امریه در شرکت‌های دانش‌بنیان» هستند.

با توجه به اهمیت به‌کارگیری افراد با استعداد ویژه در نظام وظیفه، پژوهشگران در یک مطالعه طرح‌های مختلف نظام وظیفه تخصصی را بررسی کرده و با انجام مصاحبه با متخصصان این حوزه، این طرح‌ها را از منظرهای مختلف، مورد ارزیابی قرار دادند.

اطلاعات مورد نیاز این مطالعه از طریق مصاحبه با نمایندگان گروه نهادهای حاکمیتی (ستاد کل نیروهای مسلح، بنیاد و مرکز نخبگان نیروهای مسلح، بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری رییس‌جمهور)، مسئولان و مدیران شرکت‌های دانش‌بنیان مشمول برنامه و فناوران و متخصصین بهره‌مند از تسهیلات مذکور و همچنین نهادهای واسط و صندوق‌های مالی و کارگزاران، جمع‌آوری شد.

در این مطالعه برنامه تسهیلات نظام وظیفه تخصصی دانش‌بنیان به صورت موردی، مطالعه شد و پژوهشگران یک الگوی سیاستی برای حمایت از منابع انسانی نوآور شرکت‌های دانش‌بنیان در برنامه نظام وظیفه تخصصی، طراحی کردند.

برنامه ملی تسهیلات نظام وظیفه تخصصی شرکت‌های دانش‌بنیان، به عنوان یکی از مهم‌ترین برنامه‌های سیاستی در سطح ملی است که در میان شرکت‌های دانش‌بنیان شمول گسترده‌ای دارد و همچنین با همکاری چندین نهاد حاکمیتی اعم از ستاد کل نیروهای مسلح، بنیاد و مرکز نخبگان نیروهای مسلح و نیز بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری رییس جمهور، در کشور اجرا می‌شود.

بر اساس یافته‌های این مطالعه به‌کارگیری افراد با استعدادهای برتر در ساختار نظام وظیفه ایران، در کل توان، به دو نسل مختلف تقسیم می‌شود. در نسل اول استفاده از توان علمی افراد در حل مسائل نظامی و دولتی مورد تاکید بوده و تلاش شده از ظرفیت افراد تحصیل‌کرده، به نحو مناسب استفاده شود. در این نسل محور صلاحیت‌های علمی افراد است و صلاحیت فناورانه مورد توجه قرار نگرفته است. در نسل دوم که بر اساس استفاده شرکت‌های دانش‌بنیان از توان نخبگان فناور و صلاحیت هم زمان فرد و شرکت تاکید دارد، هرچند سازمان‌های دولتی و نظامی به طور مستقیم افراد با استعدادهای برتر را به‌کار نمی‌گیرند، اما منافع حاصل از این فرآیندها به طور غیرمستقیم موجب توسعه اقتصادی و در نتیجه اقتدار اجتماعی و نظامی شده است.

در این مطالعه، پس از بررسی طرح‌های انجام‌شده در راستای به‌کارگیری افراد با استعداد برتر در نظام وظیفه، یک الگوی سیاستی طراحی شد. این الگوی سیاستی، دارای شش محور اصلی «شناسایی شرکت‌های واجد صلاحیت»، «نظام شناسایی و ارزیابی افراد موضوع سیاست»، «تعریف و تصویب پروژه»، «نظارت بر عملکرد و ارزیابی»، «حکمرانی و هماهنگی نهادی»، «نهادسازی و نهاد واسط» است. 

در بررسی‌های این مطالعه عنوان شده که طرح‌های پروژه احتساب خدمت و امریه در شرکت‌های دانش‌بنیان با توجه به حضور نهادهای متنوع و ایجاد فرآیندها و نهادهای مختلف، در کوتاه مدت عملکرد نسبتاً قابل قبولی داشته‌اند.

پژوهشگران این مطالعه می‌گویند: به نظر می‌رسد توجه به تمام معیارهای علمی و فناورانه افراد با استعدادهای برتر و همچنین لزوم نگاه توامان فرد و شرکت برای شناسایی، ارزیابی افراد و تعریف پروژه می‌تواند بر اثربخشی طرح، تاثیر به‌سزایی داشته باشد. این در حالی است که استفاده از نهادهای واسط مانند زیرساخت‌های برخط، شبکه داوران و متخصصان، شبکه کارگزاران ارزیابی و نظارت و همچنین صندوق‌های مالی، می‌تواند فرآیندهای موجود را تسهیل کند.

این محققان معتقدند که نیاز است که به شناسایی و ارزیابی متمایز افراد و شرکت‌های مشمول توجه شود و همچنین الگوی نظارت بر عملکرد مشمولان با استفاده از نهادهای واسط مانند کارگزاران نظارت و ارزیابی خصوصی و شبکه داوران و مشاوران فنی تقویت شود. همچنین ایجاد هماهنگی بین بخشی در بدنه دولت و حاکمیت، با طراحی نظام حکمرانی مناسب و استفاده از زیرساخت‌های فناورانه نیز تاثیر جدی در تکامل این الگوی سیاستی خواهد داشت.

پژوهشگران می‌گویند که یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی که در طرح‌های موجود مغفول مانده، نحوه به‌هم‌رسانی افراد با استعداد برتر با سازمان‌ها و یا شرکت‌های دارای پروژه‌های اولویت‌دار است. به همین دلیل ضروری است که در طرح‌های امریه در شرکت‌های دانش‌بنیان و پروژه احتساب خدمت در شرکت‌های دانش‌بنیان، سامانه های به‌هم‌رسانی، توسعه بیشتری یابند.

همچنین نیاز است که در این طرح‌ها، پروژه‌های دارای اولویت ملی، انجام شوند و برای این‌کار ابتدا لازم است لیست پروژه‌های ملی اولویت‌دار مشخص و اطلاع‌رسانی شود تا نخبگان متقاضی بتوانند با هماهنگی و ستادکل نیروهای مسلح، پروژه احتساب خدمت خود را در آن به انجام رسانند.

به گفته این محققان؛ در سال‌های اخیر با توجه به کاهش تعداد کارکنان وظیفه به نظر می‌رسد ظرفیت درنظر گرفته‌ شده در این طرح‌ها بازبینی شود، به همین دلیل ضروری است که به تداوم این طرح با وجود کاهش کارکنان وظیفه در سال‌های اخیر توجه ویژه شود.

در انجام این تحقیق میثم نریمانی، سید محمد صاحبکار خراسانی و محمد خادمی؛ پژوهشگران پژوهشکده مطالعات فناوری و ایمان خادمی؛ دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مدیریت دانشگاه صنعتی شریف، با یکدیگر مشارکت داشتند.

یافته‌های این مطالعه، زمستان ۱۴۰۰ به صورت مقاله علمی با عنوان «الگوی سیاستی حمایت از منابع انسانی نوآور شرکت‌های دانش‌بنیان در برنامه نظام وظیفه تخصصی» در فصل‌نامه علمی پژوهشی سیاست علم و فناوری، منتشر شده است.

انتهای پیام