مانع سفر علامه اقبال لاهوری به ایران چه بود؟/ موسیقی سنتی، آذری و کردی در راه پاکستان

به گزارش خبرگزاری تایمز، کشور پاکستان به علت مجاورت جغرافیایی و مجاورت‌های گوناگون معنوی با کشور عزیزمان ایران، یکی از مقاصد مهم رایزنی فرهنگی برای ما محسوب می‌شود. مهم‌ترین عواملی که دو کشور را به هم پیوند می‌دهند دین اسلام، مذهب شیعه و ادبیات فارسی است. علاقه مردم پاکستان به گردشگری مذهبی در ایران به‌خصوص زیارت مضجع مطهر امام هشتم حضرت علی‌بن موس‌الرضا علیه‌السلام موجب شده است که پیوند دینی دو جامعه عمق‌تر شود. همچنین علاقه وافر آنها به شعر و ادب فارسی تا بدانجاست که پاکستان یکی از قوی‌ترین پارسی‌سرایان را تقدیم فرهنگ ایران کرده است، هرچند که اقبال لاهوری هیچگاه نتوانست به ایران بیاید اما نام و شعرش از پرآوزه‌ترین‌های فرهنگ و ادب ایران شد. تمام این علقه‌های فرهنگی بین مردم ایران و پاکستان ما را بر آن داشت که اقدامات دستگاه دیپلماسی فرهنگی کشورمان را در کشور پاکستان، در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام سعید طالبی‌نیا، وابسته فرهنگی ایران در کراچی مورد بررسی قرار دهیم. مشروح این گفت‌وگو در ادامه تقدیم حضور مخاطبان گرامی خبرگزاری تایمز می‌شود:

  مانع پیش روی اقبال برای سفر به ایران

* شاعران پاکستانی فارسی زبان هم در دوران سبک هندی و هم در دوره معاصر وجود دارند، در خصوص معرفی، چاپ آثار و برگزاری همایش‌های تجلیل و معرفی این چهره‌ها چه کارهایی انجام شده؟

در خصوص معرفی و چاپ و برگزاری همایش‌های تجلیل و معرفی شاعران فارسی زبان پاکستانی اقدامات مختلف از جمله چاپ دیوان اشعار و برگزاری جلسات ادبی و تجلیل از آنان پیوسته صورت می‌گیرد. به‌عنوان مثال برگزاری مراسم سالانه تجلیل از علامه اقبال لاهوری از آن جمله است که توسط نمایندگی های فرهنگی ایران در شبه قاره و همزمان با نهم نوامبر زادروز اقبال لاهوری انجام می‌شود. علامه محمد اقبال (۱۲۵۴ – ۱۳۱۷ هجری شمسی)، شاعر ایران‌دوست، فیلسوف و متفکر مسلمان در پاکستان که بیشتر آثارش (حدود هفتاد درصد) نه به زبان مادری بلکه به فارسی سروده شده، فصل مشترک در روابط عمیق و تاریخی جمهوری اسلامی ایران و پاکستان به حساب می‌آید، شاعری با اندیشه بیداری اسلامی که آزادی و عدالت را مهم‌ترین سرلوحه زندگی بشر می‌دانست.

اقبال لاهوری بزرگ‌ترین شاعر فارسی و اردو در قرن حاضر است که مورد بغض رژیم پهلوی نیز بود و باوجود شوق فراوان هیچگاه نتوانست به ایران سفر کند. جایگاه وی در میان بزرگان و دانشمندان و شاعران فارسی پاکستان و جهان به اندازه‌ای است که به وی لقب «شاعر مشرق» و «حکیم امّت» و «علّامه» داده‌‌اند. اقبال شیفته و دوستدار مولوی و حافظ بوده و خود را «برهمن ‌زاده‌ای رمز آشنای روم و تبریز» معرفی می‌کرده است. محمد رفیق پدر بزرگ اقبال، یکی از ساکنان روستای لوهار بود که از کشمیر زادگاه اجدادی خویش هجرت کرد و در شهر سیالکوت هند اقامت گزید و اقبال لاهوری در ۹ نوامبر سال ۱۸۷۷ در همین شهر به دنیا آمد. محمد اقبال اگر چه حنفی مذهب بود، ولی به تشیع و به ائمه اطهارعلیهم السلام ارادت خاصی داشت و نخستین سروده او که به فارسی منتشر شد در منقبت امام علی علیه السلام بود.

او همچنین سروده معروفی در توصیف حضرت زهرا سلام‌الله‌ علیها دارد که یکی از بهترین شعرهای او به حساب می‌آید و در میان همه شاعران زبان فارسی از جایگاه خاصی برخوردار است. اقبال درباره واقعه کربلا و درسی که می‌توان از مکتب امام حسین علیه‌السلام آموخت نیز اشعاری سروده است که نشان از آن دارد که وی علاوه بر ارادات به خاندان اهل بیت علیهم السلام درس آزادگی و حریت را نیز از این مکتب نجات‌بخش فرا گرفته است. اقبال لاهوری پس از عمری تلاش در جهت بیداری مسلمانان سرانجام در ۲۱ آوریل ۱۹۳۸ از دنیا رفت و پیکرش در جوار «مسجد پادشاهی» لاهور به خاک سپرده شد. اندیشه‌ها و آثار ادبی اقبال لاهوری نیز مشابه آثار و افکار اندیشمندان اسلامی و انقلابی کشورمان در جهت رشد فکری مسلمانان و جهان اسلام، برائت از تفرقه، ظلم‌ستیزی و یکدلی برای مقابله با دشمنان مشترک قرار دارد. ابیات زیر بخشی از شعر معروف اقبال در مورد حضرت امام حسین علیه السلام است:

رمز قرآن از حسین آموختیم

زآتش او شعله‌ها اندوختیم

شوکت شام و فر بغداد رفت

سطوت غرناطه هم از یاد رفت

تار ما از زخمه‌اش لرزان هنوز

تازه از تکبیر او ایمان هنوز

ای صبا، ای پیک دور افتادگان

اشک ما بر خاک پاک او رسان

خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۰۲ میلادی، کتاب گرانسنگ “کشف الالفاظ اقبال” را به قلم دکتر ساجدالله تفهیمی در قطع وزیری و در ۱۱۲۱ صفحه چاپ و منتشر کرد. همچنین سه همایش بررسی زبان و ادبیات فارسی در سند توسط خانه فرهنگ کراچی و با همکاری دانشگاه دولتی کراچی برگزار شده است که حاصل آن چاپ کتاب “مجموعه مقالات سمینار زبان و ادبیات فارسی در سند” است که به سه زبان فارسی، اردو و انگلیسی در سال ۲۰۰۷ میلادی توسط خانه فرهنگ کراچی و با همکاری بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه دولتی کراچی چاپ و منتشر شده است. همچنین کتاب‌های مختلفی در رابطه با همین موضوع توسط مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی پاکستان چاپ شده است که “داستانسرایی فارسی در شبه قاره در دوره تیموریان“، “گرجی‌نامه: مجموعۀ اشعار فارسی“، “پاکستان میں فارسی ادب” و “دیوان ناصر علی سرهندی” از آن جمله‌اند.

همچنین از شاعران معاصر دکتر فائزه زهرا میرزا شاعر فارسی گوی و استاد بخش فارسی دانشگاه کراچی هستند که دیوان شعر فارسی ایشان با نام “ارمغان عشق” اخیرا به چاپ رسیده و مورد تجلیل خانه فرهنگ ایران در کراچی قرار گرفته‌اند.

در شهر لاهور به‌عنوان قطب فرهنگی و دانشگاهی پاکستان نیز، شاعران فارسی گوی معاصر در طول سال های اخیر مورد تجلیل قرار گرفته و از سوی خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در لاهور جلسات بزرگداشت برای شان برگزار شده است. همچنین قرار است به همت وابسته فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در لاهور، در اواسط ماه نوامبر ۲۰۲۳ اجتماع باشکوه ادبی با حضور ادیبان و شاعران فارسی گوی از کشورهای ایران، پاکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و برخی کشورهای دیگر برگزار و در خصوص احیای انجمن های ادبی فارسی در لاهور برنامه ریزی و اقدام شود.

همچنین جلسات ادبی و شاعرانه با محوریت مثنوی خوانی، حافظ خوانی و سایر اشعار فارسی در شهرهای اسلام آباد، راولپندی، کویته، حیدرآباد سند، پیشاور و کراچی به‌صورت ماهانه یا فصلی برگزار و در جهت حفظ و گسترش زبان فارسی، تلاش وافری صورت می‌پذیرد.

ادبیات امروز ایران تا چه حد به مردم پاکستان معرفی شده و آثار شعر و داستان ایرانی به زبان اردو ترجمه شده است؟

معرفی ادبیات امروز ایران در قالب‌های مختلفی صورت می‌پذیرد. برای مثال عرض می‌کنم: سال گذشته توسط خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در کراچی با همکاری دانشگاه کراچی، اولین المپیاد زبان و ادبیات فارسی با مشارکت دانشجویان بخش فارسی دانشگاه کراچی و دانشگاه امام خمینی، طلاب حوزه های علمیه شیعه و سنی و فارسی‌آموزان جماعت بُهره‌ای‌ها برگزار شد و به بهانه آن، بخشی از سرفصل‌های آزمون از ادبیات معاصر و از آثار شاعرانی همچون شهریار تبریزی، قیصر امین پور، سیدحسن حسینی، حمید سبزواری و حتی از اشعار امام خامنه‌ای عزیز و با موضوعات انقلاب اسلامی، استکبارستیزی، جنگ و جبهه مقاومت انتخاب شده بود.

تجلیل از ۱۰ شخصیت پاکستانی در اولین کتاب سال جمهوری اسلامی ایران

از دیگر اقدامات خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در کراچی، برگزاری اولین کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در پاکستان بود. به این بهانه از بهترین ناشران، مؤلفان و مترجمان در حوزه سفرنامه‌نویسی با موضوع ایران، ایران معاصر، انقلاب اسلامی و جبهه مقاومت و اسلام ناب محمدی که شامل ۱۰ شخصیت پاکستانی بودند تجلیل به‌عمل آمد. این اقدام باعث تشویق ایشان و سایر ناشران و نویسندگان برای توجه بیشتر به ادبیات ایران شد و بازتاب بسیار خوب و وسیعی در میان نخبگان و اهالی رسانه داشت.

روش دیگر برگزاری جلسات بزرگداشت بزرگان شعر و ادبیات معاصر ایران است که به‌طور منظم در برنامه‌های خانه فرهنگ کراچی و سایر مراکز فرهنگی ایران در پاکستان قرار دارد. خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در کراچی، تاکنون جلسات ادبی مختلفی در این رابطه برگزار کرده است که بزرگداشت و معرفی شهریار و قیصر امین پور از آن جمله‌اند. البته این کار در همه نمایندگی‌های فرهنگی ایران در پاکستان به‌ویژه در لاهور، حیدرآباد و راولپندی، اسلام آباد و کویته انجام می‌شود.

ترجمه و نشر کتاب‌های مربوط به اندیشه امامین انقلاب اسلامی و پیشگامان مبارزه با طاغوت و سایر عالمان و صاحب نظران دینی و انقلابی یکی دیگر از راه‌های گسترش ادبیات معاصر و انقلاب اسلامی است. در همین رابطه کتاب‌های مختلفی توسط خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در کراچی چاپ و منشر شده است که کتاب‌های: “زندگی به سبک روح الله” خاطرات اطرافیان امام راحل از زندگی شخصی ایشان، “مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان” به قلم امام خامنه‌ای، ترجمه جلد دوم و سوم کتاب “انسان ۲۵۰ ساله” حاوی بیانات مقام معظم رهبری در مورد زندگی سیاسی اجتماعی یازده امام شیعه، “نگاهی به شعر شهریار و شیخ ایاز”، “عرفان اسلامی” آیت الله مصباح یزدی، “بیداری اسلامی” بیانات مقام معظم رهبری، “صحیفه حج” پیام‌های امام خامنه‌ای در موسم حج، “خدمات متقابل اسلام و ایرانیان” به قلم شهید مطهری، “مناجات امام حسین در صحرای عرفات” به قلم علامه محمدتقی جعفری، “حکمت عبادات” آیت الله جوادی آملی، “دعا” سخنرانی های مقام معظم رهبری، “اسوه رسول اکرم” بیانات امام خامنه ای، “امین زبان و ادبیات فارسی” حاوی راهکارهای علمی و عملی رهبر معظم انقلاب درباره پویش و گسترش زبان فارسی از آن جمله‌اند.

همچنین در حوزه داستانی، نمایندگی های فرهنگی ایران با وجود مشکلات و محدودیت های خاص جامعه پاکستان خیلی فعال هستند و تاکنون کتاب‌های مختلفی را در این زمینه به اردو ترجمه و چاپ و منتشر کرده‌اند. از جمله به همت خانه فرهنگ کراچی، کتاب‌های داستانی “دا” خاطرات سیده زهرا حسینی و “رفیق خوشبخت من” خاطرات شهید سردار سلیمانی ترجمه، چاپ و منشر شده‌اند و چند کتاب دیگر در نوبت ترجمه و انتشار قرار دارد.

همچنین اقدام مؤثر دیگر خانه‌های فرهنگ جمهوری اسلامی ایران تجلیل و حمایت از ناشران و مؤلفان و خرید آثار چاپ شده آنان با موضوع ایران و ادبیات ایرانی است که این امر هم تأثیر زیادی در افزایش انگیزه آنان دارد.

یکی از کارهای ویژه خانه فرهنگ کراچی که در اسفند سال گذشته انجام گرفت برگزاری مسابقه سراسری بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی بود که در بستر فضای مجازی انجام گرفت. در همین رابطه ترجمه اردوی این بیانیه مهم که حاوی ادبیات وزین انقلاب اسلامی بود در فضای اینترنت بارگذاری و به مخاطبان جوان پاکستانی معرفی و با مشارکت حدود یکهزار جوان دانشجو، طلبه و دانش آموز پاکستانی از ایالت‌های مختلف برگزار شد که نقش بسزایی در تبیین این بیانیه و شناخت عمیق از ماهیت انقلاب اسلامی داشت و بازتاب‌های آن در بین جوانان بسیار خوب و قابل تأمل بود.

رفت و آمد اهالی فرهنگ و هنر به دو کشور چندان رونقی ندارد برای برگزاری تورهای فرهنگی جهت آشنایی و مراوده و تبادل تجربیات هنرمندان دو کشور چه کرده‌اید؟

با شما موافق هستم که این مسأله رونق چندانی ندارد ولی دلایل مختلفی دارد که باید بدان توجه کرد. یکی از دلایل مربوط به نگاه غیرواقعی و اشتباه تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان عرصه فرهنگ و هنر و هنرمندان به جامعه پاکستان و واقعیت‌های موجود در آن است. حقیقت آن است که در کشور ما نگاه درستی نسبت به مردم و فرهنگ پاکستان ۲۵۰ میلیونی وجود ندارد. این مسأله با سفر مسئولان و نخبگان فرهنگ و هنر به پاکستان قابل ترمیم است.

مسأله دیگر، سختی اخذ روادید ورود به پاکستان است که معمولا زمان‌بر و خسته‌کننده است و اگر متصدیان مربوطه بتوانند به توافقاتی در خصوص لغو دو طرفه روادید برای اهالی فرهنگ و هنر و دانش بین دو کشور برسند اتفاق مهمی در مراودات فرهنگی و هنری روی خواهد داد.

برخلاف مشکلات پیش‌گفته و مسائلی که مربوط به نهادهای خاص در  داخل پاکستان است، در سال‌های اخیر خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران با همکاری سفارت جمهوری اسلامی پاکستان در تهران، تاکنون دو گروه تئاتر و دو گروه موسیقی به کراچی دعوت کرده است که در خانه فرهنگ و در مراکز مهم هنری و فرهنگی کراچی اجرای برنامه داشته‌اند. آخرین مورد آن حضور یک گروه نمایشی پنج نفره از استان یزد در جشنواره بین‌المللی تئاتر کراچی بود که در سوم اکتبر ۲۰۲۳ در آرتس کنسول کراچی اجرای تئاتر داشتند و مورد استقبال هنرمندان پاکستانی، ایرانیان مقیم و دیپلمات های خارجی قرار گرفت. همچنین چندی پیش فیلم سینمایی شیار ۱۴۳ در آرتس کنسول کراچی به نمایش درآمد و از خانم نرگش آبیار کارگردان آن تقدیر شد.

همچنین به همت خانه فرهنگ ایران، در تیرماه گذشته یک گروه چهار نفره از اهالی فرهنگ و رسانه برای بازدید از مراکز گردشگری و آگاهی از پیشرفت‌های علمی و مهندسی و فناوری ایران به تهران، قم و اصفهان سفر کردند و در بازگشت، ضمن ابراز تعجب از رشد خیره‌کننده و همه جانبه کشور ایران، در قالب ده‌ها مقاله و سخنرانی و مصاحبه، به بیان یافته‌های خود پرداختند که با توجه به جایگاه اجتماعی آنان، تأثیر زیادی در آگاهی‌بخشی به نخبگان پاکستانی داشت.

یکی دیگر از کارهای ویژه خانه فرهنگ تشویق سفر نخبگان به ایران جهت زیارت و گردشگری و نگارش سفرنامه در بازگشت از سفر است. سال گذشته یک عنوان کتاب با همین موضوع با حضور و سخنرانی اینجانب رونمایی و مورد تقدیر خانه فرهنگ قرار گرفت و امسال نیز در همین چند روز گذشته یک کتاب در قطع وزیری و با صفحات تمام گلاسه تمام رنگی با عکس های ناب از زیبایی های شهرهای تاریخی ایران در کراچی رونمایی شد که نویسنده آن یکی از پزشکان اهل سنت و علاقه‌مند تمدن ایران به‌نام آقای دکتر افتخار صلاح الدین است.

جلسه رونمایی از سفرنامه ایران یک پزشک پاکستانی که تبدیل به میتینگ تبلیغ جاذبه‌های توریستی ایران شد

او با همت ستودنی، این سفرنامه بسیار وزین را که شامل تاریخ نهضت امام و انقلاب اسلامی نیز است به رشته تحریر درآورده و با عکس‌هایی هنرمندانه که خود عکاس آن بوده است، تصویر حقیقی و باشکوهی از ایران و ایرانی نمایان کرده است. دکتر افتخار صلاح الدین، جلسه رونمایی سفرنامه خود را به یک میتینگ تمام عیار برای تبلیغ جاذبه‌های توریستی ایران تبدیل کرد که در آن یکصد و پنجاه نفر از ثروتمندان و نخبگان حضور داشتند و این یکی از الطاف خداست که بدون اینکه هزینه‌ای بکنیم این فرصت‌ها برای کشورمان به وجود می آید. این در حالی است که اگر کشورهایی مثل چین یا ترکیه بخواهند چنین جلسه‌ای را بگیرند باید صدها هزار روپیه هزینه کنند.

اقدام دیگر خانه فرهنگ در این رابطه، ملاقات مداوم با چهره های فرهنگی و هنری و تشویق برای سفر به ایران است. همچنین بازدید منظم از دانشگاه‌ها و ملاقات با دانشجویان و استادان و بیان فرصت‌های گردشگری ایران و جاذبه‌های هنری، فرهنگی و دانشی ایران از دیگر اقدامات است که کرارا انجام می‌شود.

زبان فارسی و زبان اردو دارای ریشه‌های مشترک زیادی هستند و استادان و کرسی‌های  زبان فارسی مهم و فعالی در پاکستان وجود دارند، برای ایجاد زمینه‌های همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی و دانشگاه‌های پاکستان چه فعالیت‌های صورت گرفته؟

ما با دپارتمان زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه دولتی کراچی ارتباط داریم و در حد توان از آن مجموعه و استادان آن حمایت می‌کنیم. هم اکنون این بخش که دو سال بعد از استقلال پاکستان تأسیس شده است، دارای سه عضو هیأت علمی تمام وقت و سه استاد پاره وقت است که همه پاکستانی هستند. البته به‌دلیل موانع موجود بویژه در کراچی، این مسأله با رکود همراه بوده است که امیدوارم با روی کار آمدن دولت جدید پاکستان و سفر متقابل مقامات علمی و فرهنگی دو کشور، فضای جدید در این رابطه ایجاد شود.

برگزاری هشت دوره حضوری آموزش زبان فارسی در یک سال گذشته

برای آموزش و ترویج زبان فارسی در پاکستان با توجه به وجود زمینه‌های مشترک چه کرده‌اید؟

خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در کراچی پاکستان یکی از فعال‌ترین مراکز فرهنگی ایران در خارج از کشور در موضوع آموزش زبان فارسی است. ضمن تقدیر از اقدامات همکاران سختکوش‌مان در ادوار گذشته، باید بگویم که هم اکنون در خصوص آموزش و ترویج زبان فارسی، اقدامات گسترده‌ای در حال انجام است که برگزاری هشت دوره حضوری آموزش زبان فارسی در یک سال گذشته در خانه فرهنگ ایران در کراچی از آن جمله است.

همچنین در حال حاضر سه دوره حضوری آموزش زبان فارسی در مناطق مختلف شهر کراچی تحت نظارت و هدایت خانه فرهنگ کراچی در حال انجام است که بر اساس کتاب‌های چهارگانه مینا (بنیاد سعدی) انجام می‌شود. خوشبختانه در این رابطه حمایت‌های خوبی از سوی بنیاد سعدی انجام می‌شود ولی کافی نیست و در مقایسه با رقبا ما خیلی کند عمل کرده‌ایم که بخش زیادی از آن به مسائل مالی برمی‌گردد. اقدام دیگر خانه فرهنگ تشویق پاکستانی‌ها برای ثبت نام در دوره‌های برخط آموزش زبان فارسی است که توسط بنیاد سعدی یا استادان بومی در داخل پاکستان انجام می‌شود. خانه فرهنگ به بهانه‌های مختلف و در قالب‌های گوناگون از هر شهروند پاکستانی که در این زمینه فعال باشد حمایت می‌کند.

 درباره اشتراکات موسیقی ایران و پاکستان هم توضیح دهید؟

هم شعر و هم موسیقی با خلاقیت مرتبط است و در خلق هر دو از افکار، عواطف و احساسات استفاده می‌شود. هر دو با روان‌شناسی انسان مرتبط هستند، هر دو در شرایط جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی خود ایجاد می‌شوند. همانطور که شعر بر پایه وزن به انواع مختلف از جمله قصیده، مثنوی، غزل، رباعی، قطعه، ترجیع‌بند و غیره سروده می‌شود، موسیقی نیز در شبه قاره در دستگاه‌های مختلف موسیقی هندی از جمله آلاپ، دهرپد، تپا، خیال، تهمری دادرا، غزل و گیت نواخته می‌شود.

از آنجایی که شبه قاره محل تلاقی تمدن‌های مختلف بوده است، در دوره‌های مختلف، ملت‌های مختلفی وارد این منطقه شده‌اند و هر ملتی فرهنگ، زبان و تعداد زیادی افراد و هنرمندان با استعداد خود را به این منطقه آورد. زمانی که فرهنگ، زبان و هنر ملل جدید با فرهنگ، زبان و هنرهای محلی شبه قاره آمیخته شد، نه تنها در فرهنگ و زبان های محلی شبه قاره، بلکه در هنر نیز تغییرات و افزوده‌هایی به وجود آمد، به خصوص فاتحان مسلمان نقش برجسته‌ای در توسعه هنرهای زیبا در شبه قاره داشتند. موسیقی عربی، ایرانی، تورانی، ترکی و افغانی تأثیر عمیقی بر موسیقی محلی گذاشت و موسیقی جدیدی پدید آمد که به واسطه تأثیر آن، در میان توده مردم رواج یافت، و تحت حمایت شاهان و دربارها شروع به تعیین استانداردهای ارتقاء و توسعه کرد.

پیش از ورود مسلمانان، موسیقی شبه قاره از انواعی مانند پهند، پربند، گیت، دوها، اشلوک، دهرو و پد تشکیل می‌شد و با وجود رونق و اهمیت بسیار لیکن محدود به آموزه های مذهبی و معابد بود، و ثانیا در هنر موسیقی لوازم فنی کمی وجود داشت. مسلمانان نه تنها موسیقی را از معابد بیرون آوردند، بلکه آن را به عنوان یک هنر رسمی تبلیغ کردند و اصطلاحات جدید بسیاری در این زمینه پدید آمد.

دستگاه موسیقی که از تلفیق دستگاه‌های هندی و ایرانی پدید آمد

برای مثال با آمیزش دستگاه‌های هندی و ایرانی، دستگاه جدیدی به نام دُهرپَد ابداع شد. ساز طبله با ایجاد تغییر در مردنگ هندی ساخته شد. آهنگ‌ها از  ۲۲ به ۱۲ مجموعه نُت‌ها تثبیت شد و ژانرهایی مانند خیال، تهمری و قوالی ابداع شد. دُهرپَد: دُهر و پَد در ژانرهای موسیقی باستانی شبه قاره وجود داشته و در آن مضامین دینی و اخلاقی نواخته می‌شد. بعدها، نوازندگان مسلمان با ترکیب دُهر و پَد ، سبک جدیدی به نام دُهرپَد را معرفی کردند. دُهر به معنای توقف و پَد به معنای شعر یا بیت است. دُهرپَد به شکل رباعی تشکیل می‌شود. این یکی از قدیمی ترین سبک موسیقی در شبه قاره است که به دلیل شیوایی و نفوذ موسیقایی خود جایگاه خوبی در دربار پیدا کرد، تا جایی که در زمان اکبر سومین و بزرگترین فرمانروای امپراتوری مغولان هند رونق زیادی پیدا کرد.

اشعار دُهرپَد معمولا به زبان بِرَج (Braj) (زبان بِرَج یا زبان دهاتی یکی از زبان‌های هندی  است که گاه آن را یک گویش قلمداد می‌کنند. بِرَج یکی از زبان‌های رایج در شمال هند بوده ‌است.) بود. در عین حال دُهرپَد به زبان‌های بنگالی، پنجابی، راجستانی و همچنین اردو نواخته می‌شد. از طرفی نمونه‌هایی از شکل اولیه آن در زبان سانسکریت نیز یافت می‌شود. موسیقی دُهرپَد منحصر به فرد بود. مفاهیم وسیع و تصورات موسیقایی باشکوه از ویژگی‌های بارز آن بودند. از میان موضوعات، مدح، نعت، منقبت و قصیده ارائه می‌شد. خوانندگی دُهرپَد از نظر فنی بسیار دشوار و سخت تلقی می‌شد و خواننده دُهرپَد در دنیای موسیقی بسیار مورد توجه بود.

در کتاب تحفة الهند میرزا فخرالدین (مرزا خان ابن فخرالدین محمد) ذکر شده است که دُهرپَد موسیقی‌ای بود که منظومه دعایی مشتمل بر دو تا چهار بیت بود. این ژانر موسیقی در مقابل موسیقی «خیال» نتوانست موجودیت خود را حفظ کند و به همین دلیل است که موسیقی دُهرپَد در روزگار امروز نادر است، در حالی که موسیقی «خیال» رایج است.

خیال: ژانری از مضامین عاشقانه است و در نتیجه تلفیق فرهنگ هند و ایرانی پدید آمده است. به گفته برخی از مورخان، موسیقی «خیال» در زمان سلطنت محمد شاه گورکانی (از پادشاهان دوره مغول صغیر در امپراتوری گورکانیان هند) در قرن هجدهم آغاز شد. برخی هم آن را ابداع علاءالدین حسین شاه (معروف به حسین شاه شرقی که سلسله حسین شاهی را در منطقه بنگال هند تأسیس کرد) فرمانروا قرن پانزدهم میلادی در منطقه بنگال می‌دانند.

در حالی که در روایتی نیز آمده است که در قرن سیزدهم میلادی امیرخسرو دهلوی «خیال» را در کنار دیگر ابداع‌های خود ایجاد کرد. ممکن است این روایت صحیح باشد، زیرا به موسیقی «خیال» اکثر در مطالعه کتب در رابطه با ابداع‌های امیر خسرو دهلوی اشاره شده است. اما اعتبار ترویج و توسعه «خیال» متعلق به علاءالدین حسین شاه معروف به حسین شاه شرقی است. موسیقی «دُهرپَد» در مقابل زیبایی موسیقی «خیال» تاب نیاورد. موسیقی خیال همه از دربار گرفته تا عامه مردم را مجذوب خود کرد. این به دلیل گستردگی موضوعی موسیقی خیال بود.

موضوعات موسیقی خیال شامل بیان احساسات، عواطف و افکار انسانی می‌شوند. بلکه سبک خاصی در خوانندگی پدید آمد. مناظر طبیعی، مدح، هجر و اشتیاق وصال از ویژگی‌های بارز آن است. موسیقی خیال به دو صورت (در زبان هندی و اردو با نام‌های بلمپت و دُرت) بلمپت (با تمپوی آهسته) و دُرت (با تمپوی تند) نواخته می‌شود که نمونه‌هایی از آن به زبان‌های بِرَج، مراتی، پنجابی، سانسکریت، راجستانی و اردو وجود دارد. تنبور به همراه طبله و سازهایی مانند سارنگی و  هارمونیوم در موسیقی خیال نواخته می‌شود.

قوالی: در میان گونه‌های موسیقی، قوالی گونه‌ای است که از نظر مضامین کاملا به مسلمانان نسبت داده می‌شود و آن موسیقی صوفیانه قلمداد می‌شود. گفته می‌شود این گونه موسیقی از طریق ایرانیان وارد شبه قاره شده است. در ابداع‌های امیرخسرو دهلوی از قوالی یاد شده است. امیرخسرو سبک خاصی از قوالی را معرفی کرد. به همین دلیل است که امروزه نیز قوالان بزرگ امیرخسرو را مرشد خود می‌دانند. در میان گروه‌هایی از صوفیان قوالی یکی از بهترین وسیله تهذیب نفس شناخته می‌شود. تکرار کلمات و مصرع ها حالت وجد ایجاد می کند. به عقیده صوفیان قوالی بهترین وسیله برای اظهار افکار و احساسات ناشی از عشق واقعی است، از این رو صوفیان به برگزاری قوالی در زندگی خود همت می گماشتند.

موسیقی سنتی، آذری و کردی در راه کراچی

غزل: غزل نیز مانند قوالی با مردم فارس به شبه قاره رسید. به پیروی از شعر فارسی، غزل در شعر اردو نیز رواج یافت. غزل نه تنها گستره مضمونی وسیع تری نسبت به تمامی ژانرهای موسیقی پیش از خود داشت، بلکه به دلیل سبک خوانندگی آن، به قدری محبوب شد که زینت محافل و مجالس مشاعره شد. فرمانروایان مغول خوانندگی غزل ها را بسیار تشویق کردند. آخرین امپراتور دوره مغولان شبه قاره بهادر شاه ظفر نه تنها شاعر غزل سرا بود، بلکه بر رموز غزل سرایی نیز تسلط داشت. در شعر اردو سرمایه عظیمی از غزل وجود دارد. اما دوره قرن هجدهم و نوزدهم میلادی، دوران طلایی غزل در شبه قاره شناخته می‌شود. از آنجایی که شعر و موسیقی در کنار هم بوده‌اند، تعداد زیادی از شاعران غزل سرا و همچنین خوانندگان غزل در شبه قاره وجود دارد. پس از استقلال پاکستان هم برخی از خانواده‌های مشهور به لحاظ غزل‌خوانی این سنت را حفظ کردند. این روزها استاد غلامعلی خان از خوانندگان مشهور غزل در پاکستان هستند.

معمولا مراسم موسیقیایی خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در کراچی بر پایه قوالی بوده است گرچه در رویکرد جدید، بنا داریم از موسیقی سنتی و اصیل ایران و از گروه‌های تهرانی برای اجرای برنامه دعوت کنیم. همچنین از گروه‌های آذری و کردی نیز برای اجرای برنامه‌های موسیقی دعوت خواهیم کرد.

انتهای پیام/