کوتریموکسازول (Co-trimoxazole) چیست؟

بیماری‌های عفونی و باکتریایی در اشکال و انواع مختلف همواره سبب التهاب و مشکلات برای افراد جامعه می‌شوند. یکی از داروهای مهم و اثرگذار در این زمینه، کوتریموکسازول است. این دارو یک آنتی‌بیوتیک از گروه سولفونامیدها است که به طور گسترده در درمان عفونت‌ها و بیماری‌های باکتریایی به کار می‌رود. کوتریموکسازول از داروهایی است که اثرات مثبت خود را در کنترل و درمان انواع عفونت‌ها به نمایش می‌گذارد و نقش مهمی در پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری‌های باکتریایی ایفا می‌کند. در ادامه به بررسی موارد مصرف، نحوه مصرف، موارد احتیاط و منع مصرف داروی Co-tirmoxazole، خواهیم پرداخت.

اشکال دارویی کوتریموکسازول

اشکال دارویی کوتریموکسازول شامل محلول تزریقی (۱۶ میلی گرم در ۸۰ میلی گرم)، قرص ۸۰ میلی گرم / ۴۰۰ میلی گرم و ۱۶۰ میلی گرم / ۸۰۰ میلی گرم، سوسپانسیون خوراکی (۴۰ میلی گرم در ۲۰۰ میلی گرم) ۵ میلی لیتر می‌باشد.

موارد مصرف داروی کوتریموکسازول

کوتریموکسازول (Co-trimoxazole) برای درمان برخی عفونت‌های باکتریایی مانند ذات‌الریه (عفونت ریه)، برونشیت (عفونت لوله‌های منتهی به ریه‌ها) و عفونت‌های دستگاه ادراری، گوش‌ها و روده‌ها استفاده می‌شود. همچنین برای درمان اسهال مسافرتی دارای کاربرد است. کوتریموکسازول ترکیبی از تری متوپریم و سولفامتوکسازول است و در دسته‌ای از داروها به نام سولفونامیدها قرار دارد. این دارو با توقف رشد باکتری‌ها کار می‌کند. توجه داشته باشید که آنتی بیوتیک‌ها ویروس‌هایی را که می‌توانند باعث سرماخوردگی، آنفولانزا یا سایر عفونت‌های ویروسی شوند را از بین نمی‌برند.

آثار فارماکولوژیک و مکانیسم اثر داروی Co-trimoxazole

بلوک ۲ مرحله متوالی در بیوسنتز اسیدهای نوکلئیک و پروتئین‌های ضروری برای بسیاری از باکتری‌ها است. این دارو ترکیبی از تری متوپریم و سولفامتوکسازول است که تری متوپریم دی هیدروفولات ردوکتاز را مهار کرده و در نتیجه تولید تتراهیدروفولیک اسید از دی هیدروفولیک اسید را مسدود می‌کند. دیگر ترکیب دارو یعنی سولفامتوکسازول، با رقابت با پاراآمینوبنزوئیک اسید، سنتز باکتری دی هیدروفولیک اسید را مهار می‌کند. دفع این دارو از طریق ادرار (به عنوان داروی بدون تغییر) صورت می‌گیرد.

مقدار مصرف داروی Co-trimoxazole

کوتریموکسازول به صورت قرص و سوسپانسیون (مایع) برای مصرف خوراکی عرضه می‌شود. این دارو معمولاً دو بار در روز مصرف می‌شود، اما ممکن است تا چهار بار در روز برای درمان برخی عفونت‌های شدید ریه مصرف شود. این دارو را دقیقا طبق دستور پزشک مصرف کنید، از مصرف بیشتر یا کمتر یا بیشتر از آنچه پزشک تجویز کرده است، خودداری کنید. در چند روز اول درمان با کوتریموکسازول باید احساس بهتری داشته باشید. اگر علائم شما بهبود نیافت یا بدتر شد، با پزشک خود تماس بگیرید.

مقدار مصرف کوتریموکسازول در بزرگسالان

1. دوز مصرفی Co-trimoxazole برای درمان عفونت یک الی ۲ قرص هر ۱۲ ساعت یا ۲۴ یا به عبارت دیگر ۸ الی ۲۰ میلی گرم بر کیلوگرم هر ۶ الی ۱۲ ساعت می‌باشد.
2. این دارو در جهت تشدید حاد برونشیت مزمن ناشی از سویه‌های حساس استرپتوکوک پنومونیه یا هموفیلوس آنفلوآنزا در بیماران استفاده می‌شود. دوز پیشنهادی یک عدد قرص هر ۱۲ ساعت در مدت ۱۰ الی ۱۴ روز می‌باشد.
3. مننژیت باکتریایی، ۱۰ الی ۲۰ میلی گرم بر کیلوگرم در دوزهای ۶ الی ۱۲ ساعته مصرف می‌شود.
4. پنوموسیستیس Carinii Jiroveci پنومونی، این دارو برای پنومونی مستند پنوموسیستیس جیرووسی (PCP)؛ همچنین، پیشگیری از PCP در افرادی که دچار سرکوب سیستم ایمنی هستند، دارای کاربرد است. دوز پیشنهادی برای پیشگیری ۸۰ الی ۱۶۰ میلی گرم روزانه یا ۱۶۰ میلی گرم ۳ بار در هفته در روزهای متوالی یا متناوب می‌باشد.
5. برای اسهال مسافرتی ناشی از سویه‌های حساس اشریشیاکلی انتروتوکسیژنیک دارای کاربرد است. دوز مصرفی یک قرص هر ۱۲ ساعت به مدت ۵ روز می‌باشد.
6. کوتریموکسازول در جهت درمان عفونت‌های ادراری ناشی از سویه‌های حساس اشریشیا کلی، گونه‌های کلبسیلا، گونه‌های انتروباکتر، مورگانلا مورگانی، پروتئوس میرابیلیس و پروتئوس ولگاریس استفاده می‌شود. دوز پیشنهادی پیلونفریت، ۱ برگه DS یا ۲ زبانه با قدرت منظم به صورت خوراکی هر ۱۲ ساعت به مدت ۱۴ روز می‌باشد.
7. آکنه ولگاریس (خارج از برچسب)، ۱ برگه DS یا ۱ زبانه با قدرت معمولی به صورت خوراکی روزانه یا هر ۱۲ ساعت مصرف کنید.

مقدار مصرف کوتریموکسازول در کودکان

1. برای درمان عفونت خفیف تا متوسط در کودکان بالای ۲ ماه، ۱۵ الی ۲۰ میلی گرم بر کیلوگرم روزانه به صورت خوراکی هر ۶ ساعت یا ۸ الی ۱۲ میلی گرم بر کیلوگرم در دوزهای ۶ الی ۱۲ ساعت مصرف می‌شود.
2. این دارو برای اوتیت میانی حاد در کودکان به دلیل سویه‌های حساس استرپتوکوک پنومونیه یا هموفیلوس آنفلوآنزا دارای کاربرد است. دوز مصرفی برای کودکان بالای ۲ ماه، ۶ الی ۱۰ میلی گرم بر کیلوگرم به صورت خوراکی در دوزهای ۱۲ ساعت مصرف می‌شود.
3. پنوموسیستیس (Carinii) Jiroveci پنومونی در کودکان بالای ۲ ماه، ۱۵ الی ۲۰ میلی گرم بر کیلوگرم به صورت خوراکی هر ۶ الی ۸ ساعت به مدت ۲۱ روز مصرف می‌شود. همچنین در جهت پیشگیری ۱۰ میلی گرم روزانه به صورت خوراکی به مدت ۳ روز در هفته در روزهای متوالی یا متناوب مصرف شود.
4. شیگلوزیس یا اسهال خونی در کودکان بالای ۲ ماه، ۸ میلی گرم بر کیلوگرم روزانه یا هر ۱۲ ساعت به مدت ۵ روز استفاده می‌شود.
5. عفونت مجاری ادراری در کودکان بالای ۲ ماه، ۸ میلی گرم بر کیلوگرم به مدت ۷ تا ۱۴ روز هر ۱۲ ساعت یا روزانه در صورت بروز عفونت جدی مصرف شود.

زمان مصرف کوتریموکسازول

کوتریموکسازول (Co-trimoxazole) را تا پایان نسخه پزشک مصرف کنید، حتی اگر احساس بهتری دارید. این دارو را طبق نسخه و در زمان مقرر قطع کنید، زیرا قطع زودهنگام دارو منجر به بازگشت دوباره بیماری و التهاب خواهد شد. در صورت فراموشی دوز مصرفی، دوز فراموش شده را به محض یادآوری مصرف کنید. با این حال، اگر تقریباً زمان مصرف نوبت بعدی فرا رسیده است، دوز فراموش شده را رها کنید و نسخه خود را ادامه دهید. برای جبران نوبت فراموش شده، دوز مصرفی خود را دو برابر نکنید، انجام این کار سرعتی در بهبودی شما ایجاد نمی‌کند.

موارد احتیاط

1. برای استفاده در مناطق با نرخ مقاومت بیش از ۱۰٪ استفاده نمی‌شود.
2. هیپوناترمی شدید و علامت‌دار در بیمارانی که سولفامتوکسازول یا تری متوپریم دریافت می‌کنند، به خصوص برای درمان پنومونی jirovecii می‌تواند رخ دهد. ارزیابی هیپوناترمی و اصلاح مناسب در بیماران علامت‌دار برای جلوگیری از عوارض تهدیدکننده حیات ضروری است.
3. اگر بیمار تحت درمان برای Pneumocystis jirovecii دچار بثورات پوستی، تب، لکوپنی یا هر نشانه دیگری از واکنش نامطلوب شود، درمان یا چالش باید مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد.
4. شوک گردش خون همراه با تب، افت فشار خون شدید و گیجی که نیاز به احیای داخل وریدی مایعات و وازوپرسورها دارد، طی چند دقیقه تا چند ساعت پس از چالش مجدد با تری متوپریم-سولفامتوکسازول (Co-trimoxazole) در بیماران با سابقه مواجهه اخیر (روزها تا هفته‌ها) با سولفامتوکسازول-تری متوپریم رخ داده است.
5. مرگ و میر مرتبط با تجویز سولفونامیدها، اگرچه نادر است، اما به دلیل واکنش‌های شدید از جمله عوارض جانبی شدید پوستی (SCARs)، سندرم استیونز-جانسون، نکرولیز سمی اپیدرمی، واکنش دارویی با ائوزینوفیلی و علائم سیستمیک (DRESS)، حاد عمومی رخ داده است.
6. پوسچولوز اگزانتماتوز (AGEP) و درماتوز نوتروفیل تب دار حاد (AFND)، نکروز برق آسای کبدی، آگرانولوسیتوز، کم خونی آپلاستیک و سایر دیسکرازی‌های خونی، علائم بالینی مانند بثورات، گلودرد، تب، آرترالژی، رنگ پریدگی، پورپورا یا یرقان ممکن است نشانه‌های اولیه واکنش‌های جدی باشند. در اولین مشاهدات عوارض بثورات پوستی یا هر نشانه‌ای از واکنش جانبی جدی، درمان را قطع کنید.
7. آسیب حاد و تاخیری ریه؛ آنافیلاکسی و شوک گردش خون با تجویز داروهای سولفامتوکسازول و تری متوپریم رخ داده است.
8. سرفه، تنگی نفس و انفیلترات ریوی به طور بالقوه نشان‌دهنده واکنش‌های حساسیت بیش از حد دستگاه تنفسی گزارش شده در ارتباط با درمان سولفامتوکسازول و تری متوپریم است.
9. واکنش‌های جانبی شدید ریوی که طی چند روز تا هفته پس از شروع درمان رخ می‌دهد و منجر به نارسایی تنفسی طولانی‌مدت می‌شود که نیاز به تهویه مکانیکی یا اکسیژن‌رسانی غشای خارج بدنی (ECMO)، پیوند ریه یا مرگ دارد.

موارد هشدار استفاده از کوتریموکسازول

1. موارد شدید (از جمله مرگ و میر) ترومبوسیتوپنی با واسطه ایمنی گزارش شده است. نظارت بر بیماران برای سمیت خونی در عرض یک هفته پس از قطع درمان برطرف می‌شود.
2. سولفونامیدها نباید برای درمان عفونت‌های استرپتوکوک بتا همولیتیک گروه A استفاده شوند. زیرا استرپتوکوک را ریشه کن نمی‌کنند یا از تب روماتیسمی جلوگیری نمی‌کنند.
3. تجویز همزمان با leucovorin برای درمان بیماران HIV مثبت با PCP منجر به شکست درمان و مرگ و میر بیش از حد در یک کارآزمایی تصادفی‌سازی شده و کنترل‌شده با دارونما شد. از مصرف همزمان خودداری کنید.
4. در صورت عدم وجود عفونت باکتریایی مشکوک یا اندیکاسیون پیشگیری کننده، ممکن است رشد باکتری‌های مقاوم به دارو رخ دهد.
5. در مورد اختلال عملکرد کلیه یا کبد، بیماران با کمبود احتمالی فولات (مانند سالمندان، الکلی‌های مزمن، بیمارانی که درمان ضد تشنج دریافت می‌کنند، بیماران مبتلا به سندرم سوء جذب و بیماران مبتلا به سوء تغذیه)، بیماران مبتلا به آلرژی شدید یا آسم برونش احتیاط کنید.
6. تغییرات خونی نشان دهنده کمبود اسید فولیک ممکن است در بیماران مسن یا در بیمارانی که از قبل کمبود اسیدفولیک یا نارسایی کلیه دارند، رخ دهد. اثرات درمان با اسید فولینیک برگشت پذیر است.
7. هیپوگلیسمی (نادر) در بیماران غیردیابتی گزارش شده است. بیماران مبتلا به اختلال عملکرد کلیه، بیماری کبد، سوء تغذیه یا کسانی که دوزهای بالا را در معرض خطر خاص دریافت می‌کنند.
8. احتیاط با پورفیری یا اختلال عملکرد تیروئید؛ سولفونامیدها می‌توانند بحران پورفیری و کم کاری تیروئید را تسریع کنند. از مصرف در بیماران مبتلا به پورفیری یا اختلال عملکرد تیروئید خودداری کنید.
9. شمارش کامل خون باید به طور مکرر در بیماران تحت درمان انجام شود. در صورت مشاهده کاهش قابل توجهی در تعداد هر عنصر خونی، درمان را قطع کنید. آزمایش ادرار را با معاینه دقیق میکروسکوپی و آزمایش‌های عملکرد کلیوی در طول درمان انجام دهید، به‌ویژه برای بیماران مبتلا به اختلال عملکرد کلیوی بسیار ضروری است.
10. هنگامی که این دارو در دوزهای بالا برای درمان پنومونی jirovecii تجویز می‌شود، مصرف کل روزانه پروپیلن گلیکول از همه منابع و اختلالات اسید-باز را کنترل کنید. در صورت مشکوک بودن به سمیت پروپیلن گلیکول، درمان را قطع کنید.

موارد منع مصرف کوتریموکسازول

1. نوزادان کمتر از ۲ ماه
2. حساسیت شناخته شده
3. CrClکمتر از ۱۵ میلی لیتر در دقیقه زمانی که وضعیت عملکرد کلیه قابل نظارت نباشد
4. کم خونی مگالوبلاستیک یا کمبود فولات مستند
5. نارسایی قابل توجه کبدی
6. در بیماران باردار در ترم و در مادران شیرده منع مصرف دارد، زیرا سولفونامیدها که از جفت عبور می‌کنند و در شیر دفع می‌شوند، ممکن است باعث ایجاد کرنیکتروس شوند.
7. سابقه ترومبوسیتوپنی ایمنی ناشی از دارو با استفاده از تری متوپریم یا سولفونامیدها
8. مصرف همزمان با دوفتیلید

خطر هیپرکالمی داروی کوتریموکسازول (Co-trimoxazole)

1. دوز بالای تری متوپریم، همانطور که در بیماران مبتلا به پنومونی jirovecii استفاده می‌شود، باعث افزایش تدریجی اما برگشت‌پذیر غلظت پتاسیم سرم در تعداد قابل توجهی از بیماران می‌شود.
2. درمان با دوزهای توصیه شده ممکن است باعث ایجاد هیپرکالمی شود، هنگامی که تری متوپریم در بیماران مبتلا به اختلالات زمینه‌ای متابولیسم پتاسیم، نارسایی کلیوی یا داروهایی که به طور همزمان باعث ایجاد هیپرکالمی می‌شوند، تجویز می‌شود، نظارت دقیق بر پتاسیم سرم توصیه می‌شود.

خطر در درمان پنومونی پنوموسیستیس جیرووسی

1. بیماران مبتلا به ایدز ممکن است مانند بیماران غیر ایدز، سولفامتوکسازول و تری متوپریم را تحمل نکنند یا به آن‌ها پاسخ ندهند.
2. بروز عوارض جانبی به ویژه راش، تب، لکوپنی و افزایش مقادیر آمینوترانسفراز (ترانس آمیناز)، با درمان در بیماران مبتلا به ایدز که تحت درمان پنومونی jirovecii هستند در مقایسه با افراد غیر ایدز افزایش یافته است.
3. اگر بیمار دچار بثورات پوستی، تب، لکوپنی یا هر نشانه‌ای از واکنش نامطلوب شد، فواید و خطر ادامه درمان یا چالش مجدد با دارو را ارزیابی کنید.

عوارض جانبی کوتریموکسازول (Co-trimoxazole)

مانند همه داروها، کوتریموکسازول می‌تواند عوارض جانبی در بیماران ایجاد کند. نوریت محیطی، اریتم مولتی فرم، هیپرکالمی، واکنش حساسیت مفرط ایمنی، نکرولیز اپیدرمی سمی، بی‌اشتهایی، سرگیجه یا تشنج، کم‌خونی آپلاستیک و… از عوارض جانبی داروی کوتریموکسازول می‌باشد. اگر هریک از این عوارض جانبی بهبود نیافت یا بدتر شد، به پزشک مراجعه کنید. بسیاری از افرادی که این دارو را مصرف می‌کنند، عوارض جانبی جدی ندارند. با این حال، در صورت بروز عوارض جانبی جدی مانند لرزش، تشنج، تپش قلب شدید و… به پزشک مراجعه کنید.

1. بی‌اشتهایی
2. حالت تهوع و استفراغ
3. سرگیجه و تشنج
4. نوریت محیطی
5. اریتم مولتی فرم
6. هیپرکالمی
7. واکنش حساسیت مفرط ایمنی
8. سندرم استیونز-جانسون
9. نکرولیز اپیدرمی سمی
10. آگرانولوسیتوز
11. کم‌خونی آپلاستیک
12. هیپوناترمی
13. اختلال در ساختار خونساز
14. نکروز شدید کبدی

تداخل دارویی کوتریموکسازول

1. تداخلات رده X (پرهیز): آمینولوولینیک اسید (سیستمیک)، آمودیاکین، ب.ث.ژ (داخل مثانه‌ای)، واکسن وبا، دوفتیلید، فکسینیدازول، لوکوورین کلسیم – لوولوکوورین، مکامیلامین، متنامین، مترونیدازول (سیستمیک)، پتاسیم پی- آمینوبنزوات، پروکائین
2. کاهش اثرات داروها توسط کوتریموکسازول: سیکلوسپورین (سیستمیک)، لاکتوباسیلوس و استریول، ساپروپترین، سدیم پیکوسولفات، واکسن حصبه، ب.ث.ژ (داخل مثانه‌ای)، واکسن ب.ث.ژ (ایمنی‌زا)، واکسن وبا
3. کاهش اثرات کوتریموکسازول توسط داروها: کلروپروکائین، فوس فنی‌توئین، لوکوورین کلسیم – لوولوکوورین، فنی‌توئین، پتاسیم پی-آمینوبنزوات ها، پروکائین، کینولون ها، ریفامپین
4. افزایش اثرات داروها توسط کوتریموکسازول: بی‌حس کنده‌های موضعی، مکامیلامین، ممانتین، مرکاپتوپورین، متفورمین، متوترکسات، فنی‌توئین، پورفیمر، پرالاترکسات، پریلوکائین، پروکائین‌آمید، رپاگلینید، سدیم نیتریت، اسپیرونولاکتون، سولفونیل اوره‌ها، آمانتادین، آمینولوولینیک اسید (موضعی و سیستمیک)، آمودیاکین، بلاک کننده‌های گیرنده آنژیوتانسین II، مهارکننده‌های آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین، آزاتیوپورین
5. افزایش اثرات کوتریموکسازول توسط داروها: مهارکننده‌های مونوآمینواکسیداز، نیتریک اکسید، پگ‌ویزومانت، پروتیونامید، پیریمتامین، کینولون‌ها، سالیسیلات ها، مهارکننده‌های انتخابی باز جذب سروتونین، آندروژن ها، داروهای ضد دیابت، داپسون (سیستمیک)، دکس کتوپروفن، فکسینیدازول، گیاهان (با خاصیت کاهنده قند خون)، قارچ میتیک، ممانتین، متنامین، مترونیدازول (سیستمیک)

مصرف داروی کوتریموکسازول (Co-trimoxazole) در دوران بارداری و شیردهی

استفاده از داروی کوتریموکسازول (Co-trimoxazole) در دوران بارداری در برخی موارد منجر به آسیب به جنین خواهد شد. برخی از مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهد که قرار گرفتن در معرض دارو در دوران بارداری ممکن است با افزایش خطر ناهنجاری‌های مادرزادی، به ویژه نقایص لوله عصبی، ناهنجاری‌های قلبی عروقی، نقایص دستگاه ادراری، شکاف‌های دهانی و پای چاقوی مرتبط باشد. عفونت ادراری در بارداری با پیامدهای نامطلوب پری ناتال مانند زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد و پره اکلامپسی و افزایش مرگ و میر در زنان باردار همراه است. در دوران بارداری فقط در صورتی استفاده شود که منافع بالقوه خطر احتمالی برای جنین را توجیه کند.

تاثیر داروی کوتریموکسازول در شیردهی

سطوح دارو در شیر مادر تقریباً ۲ تا ۵ درصد دوز توصیه شده روزانه برای بیماران کودک بالای دو ماه است. هیچ اطلاعاتی در مورد تأثیر درمان بر روی شیرخواران یا تأثیر بر تولید شیر وجود ندارد. به دلیل خطر احتمالی جابجایی بیلی روبین و کرنیکتروس در کودک شیرخوار، به زنان توصیه می‌شود در طول درمان از شیردهی خودداری کنند.

شرایط نگهداری داروی Co-trimoxazole

داروی کوتریموکسازول (Co-trimoxazole) باید در دمای اتاق و به دور از نور و رطوبت نگهداری شود. تمام داروهای شیمیایی و گیاهی را دور از دسترس کودکان و حیوانات نگهداری کنید.

کلام آخر در مورد داروی کوتریموکسازول

همان طور که در این مقاله از مجله داروخانه آنلاین مثبت سبز شرح دادیم، کوتریموکسازول یکی از آنتی‌بیوتیک‌های بسیار مهم و ضرور در پزشکی است که به کنترل و درمان عفونت‌های باکتریایی کمک می‌کند. با توجه به چالش‌های مرتبط با مقاومت باکتریایی و نیاز به داروهای جدید، تحقیقات بیشتر در این زمینه از اهمیت بالایی برخوردار است. با این حال، مصرف این دارو نیاز به بررسی و تایید پزشک داشته و مانند بسیاری از داروها در صورت مصرف بیش از اندازه یا بی‌رویه سبب عوارض جانبی خواهد شد.

منبع سایت: Medscape